Thursday, October 22, 2009

Çamët, gjenocidi nën dritën e dokumenteve

Përkujtimi i viktimave çame

Për përkujtimin e viktimave çame nga gjenocidi grek për gati një javë radhazi u zhvilluan aktivitete nga më të ndryshmet, të cilat si fjalë bazë kishin “Çamërinë”.
Përkujtimi u hap me një koncert me këngë dhe valle çame në qytetin e Sarandës, duke u pasuar më pas nga përurimi i varrezave të Kllogjerit ditën e diel, dhe në po të njëjtën ditë u bë dhe një rikujtim i kalvarit të “masakruar” ndodhur 63 vjet më parë në pikën kufitare të Qafë-Botës, nga të përndjekurit e komunitetit çam, kalvar përkujtimor ky, që përveç mesazhit të vuajtjeve dhe dhimbjeve përçonte sikur të kishte kthyer rrotën e historisë pas, më qartë se kurrë dhe lidhjen jetësore, fizike dhe shpirtërore të këtij komuniteti me gjysmën tjetër përbërëse të tij, tokat e Çamërisë.
Vazhda vijoi me bërjen e një lutje ndërfetare në nder të viktimave të pafajshme çame, i pasuar më pas me hapjen e një pavijoni për këtë krahinë të Shqipërisë në Muzeun Kombëtar, me fotografi, publikime, punime artizanale, veshje çame etj., të cilat më vonë do të ekspozohen në shumë qytete të tjera të Shqipërisë.
Këto përkujtime që u bënë për hir të atyre që u vranë dhe u dëbuan nga trojet e tyre padrejtësisht nuk janë as gojëdhëna e as hiperbolizma historike, por me një efekt shëmbëllimi të njëjtë do të pasqyrojmë të vërtetën e gdhendur në dokumentacione të vitit 1948, për shërbim të shtypit, të marra nga arkivat e Ministrisë së Jashtme.

Persekutimi i çamëve në Greqi

Më 3 dhjetor 1946, zoti Kostandin Caldaris, atëherë (Ministër i parë) i Greqisë, i paraqiti Këshillit të Sigurisë, një memorandum, nëpërmjet të cilit akuzohej Jugosllavia, Bullgaria dhe Shqipëria, me pretendimin se këto vende nxisin luftën civile në Greqi, duke organizuar dhe furnizuar me armë kryengritësit. Komisioni i hetimit, i caktuar më 19 dhjetor 1946 nga Këshilli i Sigurisë, shkoi në Greqi dhe e konstatoi vetë të vërtetën. Përpara këtij komisioni nuk qenë vetëm përfaqësuesit e udhëheqjes jugosllave, bullgare dhe shqiptare që hodhën poshtë një nga një akuzat e rreme të grekëve dhe pohimet e dëshmitarëve të rremë të paraqitur nga kjo udhëheqje, por edhe populli grek, demokratët e persekutuar, të burgosurit të internuarit, të dënuarit me vdekje, familjet e viktimave të tmerreve të Xitos dhe xhandarmërisë, partizanët që luftonin në mal, organizatat sindikale dhe partitë politike demokratike, që u ngritën dhe akuzuan (Caldarisin) dhe regjimin e terrorit të vendosur nga monarko-fashistët dhe trupat britanike të pushtimit, si përgjegjës të situatës së vështirë që kalon Greqia dhe një rrezik për paqen në Ballkan. Akuzat e udhëheqjes greke ndaj Republikave Popullore fqinje e kanë burimin në urrejtjen që regjimi aktual grek ushqen ndaj këtyre regjimeve demokratike dhe mbi të gjitha janë synimet imperialiste të këtij regjimi, i cili ëndërron te pronësojë territore të reja në kurriz të fqinjëve.

Persekutime ndaj komunitetit shqiptar çam në Greqi

Konferenca e Londrës, që në 1913 vendosi kufijtë e shtetit të pavarur shqiptar, i la Greqisë, krahinën e Çamërisë ku banonin 60.000 shqiptarë. Qysh atëherë, gjithë udhëheqjet greke kanë ndjekur kundër këtij komunitetin një politikë të egër, të shkombëtarizimit dhe shfarosjes. Ata nuk i njohën kurrë të drejtën të kishin funksione të përbashkëta. Ju mohua edhe e drejta për të folur gjuhën amtare. Ajo u persekutua tmerrësisht. Në 1923, me gjithë protestat e çamëve dhe ndërhyrjes së Shoqërisë së Kombeve, mijëra çamë myslimanë u dërguan në Turqi dhe u ndërruan me grekë të Anadollisë. Gjatë Luftës së 2 Botërore, çamët morën pjesë në luftë krah për krah me EAM-in. Për këtë arsye, në qershor të 1944 dhe mars 1945, ata u persekutuan dhe u masakruan nga bandat fashiste të gjeneral Zervës, gjithë fshatrat dhe qytetet e Çamërisë u plaçkitën, dhe iu vu zjarri, popullsia u masakrua, gratë dhe fëmijët u përdhunuan dhe u vranë në mënyrë shtazarake, 23000 çamët që i shpëtuan vdekjes, u arratisën dhe emigruan në Shqipëri, ku jetojnë me mundime.

Deklaratat e emigrantëve çamë

Emigrantët çamë të Konispolit deklarojnë çka vijon, mbi masakrat e kryera nga bandat e Zervës. “Në maj të 1944-s bandat zerviste të komanduara nga Kolonel Kranja, Kapiten Lefter Strugari, Vasil Bardhuli, Koço Nikolla etj., në lidhje me komandën e qytetit, hyjnë në Paramithi në ora 10 të mëngjesit, të shoqëruara nga peshkopi i Paramthisë dhe u mblodhën në selinë e Greqisë, ku dhe vendosën masakrën e popullatës. “Me daljen nga mbledhja, në orën 3 të pasdites, ushtarët e Zervës mblodhën burrat e gratë, të parët në shkollën e qytetit, gratë në shtëpinë e Sali Hafuzit”. Këtu filloi tortura e burrave dhe përdhunimi i grave nga oficerët e ushtarët zervistë (emrat e të përdhunuarave nuk bëhen publike për arsye etike të gazetës). Të gjithë njerëzit që u gjendën nëpër shtëpitë e tyre, u masakruan shtazërisht nëpër rrugë. I quajturi Hasan Abdullah Mufiti, pasi u torturua u vra bashkë me gruan dhe dy fëmijët pranë një burimi. Fiq Abazi, dhe dy nga shokët e tij u therën në shtëpinë e këtij të fundit, Shazo Rustemi dhe vjehrra e saj u rrahën dhe u vranë në oborr të shtëpisë së tyre, duke u varur me kokë poshtë.
Thanas Rafti dhe pesë zervistë, pasi përdhunuan A. K. dhe motrën e saj i vranë, duke iu marrë gjithçka që kishin. Gruas Bibeko ia therën fëmijën në krahët e saj kur ajo po i jepte gji. Rreth muzgut, burrat e grumbulluar në shkollë, u nxorën grupe-grupe dhe u vranë në mënyrë çnjerëzore nëpër rrugë. Qazim Rexhepi me gruan, Besime Rexhepi dhe Tehat Nuhu u vranë pas shtëpisë së Halit Meqanit, Abedin Basko, Qani Basko, Omer Murati, Muhamet Kronjo, Jusuf Kronjo, Merushe Mershani, Gani Bolati u therën në vende të ndryshme të qytetit. Sanije Balati u dogj e gjallë me benzinë. Luf Balati dhe djali i tij 13 vjeç u vranë në oborr të shtëpisë. Gratë e mbyllura në shtëpinë e Sali Hafuzit, edhe pse vuanin nga uria, qenë rrahur dhe përdhunuar nga oficerët zervistë, derisa u sollën në Shqipëri një pjesë nga oficerët anglezë, kurse pjesa tjetër u soll në Shqipëri nga ushtarët zervistë. Gjatë rrugës, zervistët vranë dhe rrahën shumë gra, midis tyre Gjulo Brahimin. Para kalimit të kufirit shqiptar, në fshatin e quajtur Koskë, Jorg Konja dhe vëllai i tij, Grigor Koçua, Cel Koçua dhe Ilia Dakuqi, të gjithë nga fshati Pleshavicë, në lidhje me ushtarët, i mbyllën gratë në fermë, ku pasi i dhunuan, ata i morën gjithçka që ato kishin. Abedin Kronjon, 17 vjeç, e vranë dhe e bënë pjesë-pjesë. Një pjesë e kafkës së tij është ende në posedim të mbesës së tij, Fatije, që banon në Delvinë. Në këtë mënyrë janë shfarosur qytete dhe fshatra të tëra.

Në Parga u shfarosën 40 gra dhe fëmijë, midis të cilëve Izet Haxhi Mufiti, Hasan Sejini, Shyqyri Buredini dhe katër fëmijët e tij, Braho Duho dhe tre fëmijët e tij, Omer Bugjini me 9 anëtarët e familjes së tij, Abas Shuajipi dhe 2 djemtë, Xhelo Mulazini dhe dy fëmijët e tij.
Në Dermicë, Musa Çumani, Sulejman Diko, Demir Veizi,
Beshir Rustemi, Danush Hasimi, Izet Hamiti etj.
Në Vrahonë: Asim Abedini, Sali Nuredini dhe të tjerë.
Në Margëllëç: Qamil Abazi dhe Merjen Abazi.
Në Lops: Isuf Faiku, Sahko Braho dhe gruaja e tij Nurene.
Në Smartë: Dervish Vingo, Riza Shabani, Hysen Shabani,
Jakup Shabani, Mustafa Muharremi dhe Njazi Duro.
Në Koskë Shazije Shumani dhe djali i saj 3 vjeç, Abaz Jusufi, Elmas Rafati.
Në Shqefar: Isa Nushi.
Në Skropinë: tre gra dhe tetë burra.
Në Kardhiq, Karbunarë dhe Graboni 160 vetë të masakruar,
Në Skllaf, 12 vetë. Në Dollan, 22 vetë. Në Kallbam, 30 vetë. Në Shulash, tre gra, katër fëmijë dhe tetë burra. Në Riadul një plak 68 vjeç.
Pas masakrave të Paramithisë, në shtator 1944 bandat zerviste të komanduara nga Kolonel Kronjo, Ilia Koço, Aidhon Koço, Kalogjeropulo dhe të tjerë rrethuan Filatin. Natën e 15 shtatorit bandat zerviste hynë në qytet dhe menjëherë filluan dhunimin dhe vjedhjen e familjeve çame.
Pasi shuan instinktet shtazarake dhe vodhën me qetësi të plotë, ato mbyllën burrat në një shtëpi dhe nga ana tjetër dhe përdhunuan po me qetësi të plotë gratë dhe fëmijët. Gjithçka u vodh deri te skutinat e fëmijëve, ata përdhunuan edhe një grua 70 vjeçe të quajtur Xh., që e vranë pas pak. Ushtarët zervistë të armatosur me thika, shqepnin në dru gratë dhe burrat dhe i vrisnin pas i kishin rrahur. Gjatë gjithë natës dëgjoheshin veçse thirrjet dhe qarjet e vuajtjeve të grave dhe fëmijëve. Të nesërmen në mëngjes burrat u grumbulluan dhe u dërguan në Shtëpinë e Koçonit, ku u rrahën dhe u torturuan gjatë tri ditëve në vazhdim. Ditën e katërt 43 çamë u dërguan në Filat, në pronën e Xhelo Metos, ku 20 vetë të armatosur me kazma e bele i varrosën gjysmë të gjallë. Ja disa emra të personave të varrosur në këtë gropë: Maliq Turku, Brahim Loçka, Qazim Puso, Sulo Bere, Refat Karvani, Hilmi Goxhili, Sulo Ruço dhe djali i tij, Rexhep Ceka, Mero Mobili, vëllai i tij dhe i kunati, Hajredin Muharremi dhe djali i tij, Sani Halili, Duro Halimi, Qazo Galimi, Abdyl Sulejmani dhe vëllai i tij 15 vjeç. Ata që mundën t’i shpëtojnë këtij fati, u masakruan rrugëve të qytetit. Mete Ali, Xheko Kile dhe Arif Sorpi kanë qenë vrarë dhe hedhur në pusin e Xhelal Katerit. Malo Muka plak, 70 vjeç, i sëmurë, u vra në oborr të shtëpisë së tij. Fehim Osmani, Jusuf Osmani, Ali Beduli dhe djali i tij, Qazim Zaimi e Xhafer Petrovi, u therën pranë kishës. Tahir Musani që qe i sëmurë u çua nga nëna e tij deri në vendin ku u ekzekutua në prani të saj. Muharrem Shabani u sëmur qysh prej 6 muajsh, pasi i morën 10 lirat që kishte, e vranë në shtratin e tij. Abaz Laçen, pasi e zhveshën dhe e shpuan me goditje thike, e hodhën gjysmë të vdekur në oborrin e Jusuf Danes dhe pak më vonë në kabinet. Haxhi Capuli dhe Hilmi Beqiri, pasi iu hoqën dhëmbët e floririt, u vranë duke u goditur me thikë në oborrin e Hamit Musait. Këtij fati i qenë destinuar gjithashtu shumë fëmijë dhe gra të ardhur nga fshatra të tjerë. Zanë Muhameti, pasi u rrah nga 6 ushtarë zervistë, u vra në Vaner. Në të njëjtën mënyrë u vranë Dine Turku, Refat Çuko, Sami Tare, Riza Gallapi, Tafil Haxhi, Jusuf Lame, Esat Sejko (tuberkuloz), Haxhi Shameti, Adil Kili (i çmendur) Halit Muladini dhe motra e tij, të dy u vranë: i pari nën një fik, ku rrinte shtrirë i sëmurë, ndërsa e dyta para syve të të gjitha grave të Hikotrofios. Dy djemtë e Zenel Haxhiut u varrosën nën rrapet e Çerçizit, dhe të nesërmen kur zervistët mësuan se ata kishin dhëmbë prej floriri i nxorën nga varri dhe ua morën ato. Braho Babura dhe Mustafai u lidhën dhe i shponin me thika dhe gjatë kohës që i çonin te kopshti i Ziko Vetos, Mustafai, edhe pse kishte 12 plagë të shkaktuara nga thikat, mundi të shpëtonte dhe të kalonte kufirin. Në shtëpinë e Selfo Muhametit u gjendën 20 vetë të vrarë. Gratë e mbyllura në Hikotrofia kishin për ushqim veçse disa bizele të vogla të paziera dhe rriheshin dhe përdhunoheshin 45 ditë rresht. Më shumë se gjysma vdiqën nga shkaku i vuajtjeve, ndërsa të tjera që kishin arritur në një gjendje të padurueshme gjysmë të kalbëzuara u hodhën në kopshtin e shkollës ku dhe vdiqën. Gjendeshin më shumë se tre ose katër fëmijë të vdekur çdo ditë në oborr. Ushtarët dhe oficerët zervistë i merrnin me forcë gratë dhe vajzat që ju pëlqenin. Ata përdhunuan dhe një vajzë të vogël 12 vjeçe dhe shumë të tjera të kësaj moshe.

Pas 45 ditësh një komision i formuar nga Jorgji Camo, Panajot Strugari, Kalo Riqoti, Niko Fati dhe të tjerë, të shoqëruar me ushtarë zervistë, u dërguan deri në kufirin shqiptar. Në rrugë, dhe sidomos në fshatin Koskë ata vranë Azis Kapunin, fëmijë 10-vjeçar dhe përdhunuan të gjitha gratë, pasi ua morën të gjitha, ata i lejuan të kalonin kufirin. Një ditë pas arritjes në Filat, zervistët hynë në fshatin Spatar, ku banorët pësuan të njëjtin fat si të fshatrave të tjerë. P.C., pasi i prenë gjiret dhe e përdhunuan, e rrahën dhe e vranë në pronën e saj tek Guri i Muços. Në shtëpinë e Safo Grafës u vra një fëmijë 12 vjeç, si dhe një familje e përbërë nga 12 vetë. S.B. e përdhunuan dhe ia shpuan gjinjtë me thikë, por në sajë të errësirës ajo mundi të shpëtojë, duke u futur në territorin shqiptar. Kaso Telha, Jusuf Faik, Muço Cergani, gruaja e Zeno Meros, Taip Rustemi, Musa Rako, Hoto Musa dhe djali i tij, Servet Lare, Lul Meçe, Shasp Kalesha, Bahire Zeneli, Sulejman Vrimiça dhe gruaja e tij, Kele Nurçe, Sulo Saqe, Skënder Saqe 15 vjeç, Emin Dauti (i çmendur), Hainza Ismaili, Adem Beço dhe tre gra, Aishe Koçoni dhe djali i tij, Hava Rapi, Aishe Harapi, dhe shumë të tjerë u vranë në shtëpitë e tyre, ose nëpër rrugë. Në Voshtinë u gjenden 30 vetë të vrarë në shtëpinë e Mero Brahos 15 vetë, gra, burra e fëmijë, të ardhur nga fshatra të tjerë. Në shtëpinë e Meto Brahos 20 vetë u dogjën. Abdyl Myrçe, plak, 60 vjeç, u vra në Filat dhe u varros gjysmë i gjallë. Shumë të tjerë u sollën në Filat në shtëpinë e Koçanit, në rrugë Madan Arkif, Shaban Qafa, Sherpik Xhelo dhe të tjerë u vranë. Ata që nuk u vranë gjatë rrugës, u ekzekutuan 3 ditë më vonë në rrethinat e Filatit dhe u varrosën gjysmë të gjallë. Ja disa emra: Dine Haxhi Zeneli, Omer Hamiti, Refat Baçi, Hamza Ismaili, Hajro Jaho, Ceta Daqi, Qero Zoto, Liaki Duli, Feim Isufi, Daut Mihori, Saho Banushi dhe dy djemtë e tij, Ismail Telenzhe dhe djali i tij 10 vjeç, Shaban Isufi. Gratë u dërguan në Filat, të përdhunuara, të rrahura, të torturuara gjatë 45 ditëve dhe, më pas u çuan në kufirin shqiptar. Gjatë rrugës, ato pësuan të gjitha mundimet e mëparshme. Në janar po të këtij viti bandat zerviste u kthyen në Filat, ku gjetën popullsinë çame që ishin kthyer nga Shqipëria. Kësaj radhe ata vepruan më keq se më parë. Në Vaner i zunë rrugën popullsisë çame dhe kjo e tmerruar u kthye mbrapsht, duke u rikthyer sërish në Shqipëri. Pasi e kishin lënë popullsinë çame që të hynte, ata e pritën me të shtëna mitralozi duke e vrarë, dhe ushtarët zervistë u hodhën mbi popullsinë, e masakruan si kafshë të egra. Pas këtij sulmi, nuk shihje veçse krahë, koka fëmijësh, grash, burrash, si ajo e Zenel Tahirit dhe djalit të tij, Haki Bena dhe nënës së tij, Adem Lelja, Dalip Hamzali dhe më shumë se 100 vetë të tjerë. Tellalli lajmëronte se asnjë nuk duhet të priste në shtëpi familje çame. Kush mundi të shpëtonte kësaj kasaphane arriti në kufirin Shqiptar. Shumë nëna për të qenë të lira dhe që të ecnin shpejt hodhën fëmijët e tyre nëpër gëmusha. Asnjë grua, vajzë dhe fëmijë 12 vjeç nuk i ka shpëtuar përdhunimit nga ana e zervistëve grekë. Frika dhe ndjenja e vazhdueshme, zervistët që vrisnin ata që gjenin nëpër rrugë, bënë që të mos merrnin asgjë çka kishin në shtëpitë e tyre, që të vinim të zhveshur në Shqipëri.

Deklaruesit

Xhafer Abazi
Sulejman Zeneli
Halil Mahmuti
Servet Hoxha
Abdyl Hasani
Rexhep Gjylyka
Hakse Sulo
Kaho Xhaferri
Vehib Muço
Shahe Jusufi
Xhevde Riza
Skënder Mushi
Hava Riza
Tefik Sulejmani
Gjyslime Muharremi
Fuat Jahja
Isuf Shaqiri
Salo Xhaferi
Dervish Sulo
Muharrem Bejo
Sadik Zeta

Në deklaratat e bëra nga:
1- Rasat Resuli, me origjinë nga fshati Sollopi i nënprefekturës së Filatit.
2- Servet Selimi, nga po i njëjti fshat.
3- Rushit Abedini, me origjinë nga fshati Vallo i nënprefekturës së Gumenicës.
4- Dine Mani, me origjinë nga Filati, deklaruan midis të tjerave: Më 29 shtator 1944 në mëngjes filluan ekzekutimet në Spatar, si në Filat. Në Spatar u vranë personat e poshtëpërmendur:

1-Cafa Shaban Nuhu
2-Medan Arifi
3-Selman Koçomo
4- Halil Dine (i çmendur)
5- Emin Dauti Isa (i çmendur)
6-Aden Besho
7-Skënder Ahmet Isa
8-Hetem Xhelo Sulejmani
9-Hajredin Zenel Haxhi
10-Haxhi Zenel Haxhi
11-Omer Hamit Alushi
12-Refat Fejzo
13-Kaso Telha Seiti
14- Sul Emin Meçi
15-Shefqet Bako Hani
16-Qerim Zote Haruni
17- Shaban Çelo
18- Ferim Isufi
19- Musa Rako
20-Haki Kaso Avduliai
21-Avdul Nurçe
22-Gruaja e Ismail Koçanatit
23-Bahrije Zenel Haxhi
24-Pashe Fetah Çaluni
25-Gruaja e Myrteza Omerit
26-Nazu Mehmet Haruni
27-Kije Avdul Nuredin
28-Jaho Hajro Kroburi

Përveç këtyre, grekët vranë shumë të tjerë të nënprefekturës të Gumenicës, emrat e të cilëve s’i kujtoj dot. P.sh., në shtëpinë e Omer Shuaipit vranë 10 vetë, tek ajo e Mete Brahos vranë 14 vetë dhe i dogjën me benzinë; vranë 10 të tjerë në shtëpinë e Jasim Mehmetit, 36 vetë u vranë mbi vendin Vesht Zulës, 4 u vranë në Muzhaq, si dhe një fëmijë 8 vjeç.

Përveç këtyre ka pasur të tjerë të vrarë, të cilëve nuk u dimë emrat. Këtu më poshtë shënojmë disa vetë, me origjinë nga fshati Skopinë i Nënprefekturës të Gumenicës të vrarë në Filat.

1-Sako Baho
2-Bajram Sako
3-Myrteza Sako
4-Yzeir Selo
5- Refat Mehmet Haxhia
6-Xhemo Malo
7-Beqir Shabani
8-Hamdi Yzeir Selo

Këtu më poshtë po shënojmë emrat e të vrarëve në Filat, me origjinë nga fshati Sklave i Nënprefekturës së Filatit. Pasi i torturuan, atyre iu prenë hundën, veshët, iu nxorën sytë dhe më në fund i vranë.

1-Ali Hamiti
2-Hysnie Ali Hamiti
3-Kadri Ali Hamiti, 2 vjeç
4-Remba Ali Hamiti
5-Zenel Saliko
6-Sejdo Zeneli, 10 vjeç
8-Fetih Zenali, 6 vjeç
9-Bedrije Zejneli, 4 vjeç
10-Merushe Saliko, 18 vjeç
11-Hazbije Tahiri, 30 vjeç
12-Adile Tahiri, 5 vjeç
13- Refat Veii

Përveç këtyre, ka pasur edhe 10 vetë të vrarë në pyllin e Abaz Mero Cimos, të cilëve nuk u dimë emrat. Ne firmosëm gjithçka deklaruam:

1-Servet Zehimi
2-Ismail Halili
3-Reshat Resuli
4-Reshit Abedini
5-Murat Hamiti
6-Ismail Haliti
7-Dine Mani

E nënshkruara Zajo Tafil Haxhiu, nga Filati, ka asistuar në masakrat e shtatorit 1944, të kryera nga bandat e armatosura të qytetit;
“Pasi e sulmuan dhe e pushtuan fshatin e Filatit, bandat e armatosura filluan masakrat, vjedhjet dhe përdhunimet. Atëherë isha 12 vjeç, kur këta kriminelë pa zemër pushtuan vendin tonë. Isha një vajzë e vogël dhe isha e detyruar të ndërroja emrin dhe të quhesha Leni. Duke mbajtur këtë emër, munda të qarkulloja lirisht dhe të asistoja në prapësitë e këtyre bandave. Të premten pashë Abaz Laçon të shoqëruar nga Shuajip Metja, me qëllim që të merrte një hua, por me të dalë nga shtëpia ai u godit me thikë dhe u shfaros nga breshëria e automatikëve. Mua m’u kall tmerri nga thirrjet e tij dhe më shumë, kur dëgjova fjalët e tij të fundit!
Oh nënë! Kur arrita në pazar pranë hanit të fshatit, pashë Abdyl Nuçe, plak 85-vjeçar, që e rrihnin dhe e tërhiqnin si një qen të ngordhur, duke e zhveshur të tërin. Gjatë rrugës takuam shumë vetë të masakruar, fshatarë, fëmijë dhe burra. Në Cimati (Filat) pasi vranë tre burra, fashistët i hodhën në një pus. Dymbëdhjetë vetë gra, burra dhe fëmijë u masakruan në pyllin e Fotobelit. Të dielën babanë tonë e arrestuan, pasi e zhveshën përpara meje dhe vëllait tim Azis, ata e fotografuan dhe e lanë duke na thënë: “Mbajeni këtë për ta kujtuar! Ky qe lajmërimi me vdekje i babait tonë. Por kjo nuk mjaftoi, sepse pasi nuk mundën të hiqnin unazën nga gishti, ata ia prenë gishtat dhe rreth muzgut e ekzekutuan. Më pas ndodhi shpërngulja në masë e grave drejt Shqipërisë, kurse për sa më përket mua ndenja pranë tezes sime. Unë kam qenë e pranishme në skenat e lemerishme gjatë masakrave të shkurtit 1945. Masakrat më të mëdha, në të cilat kam qenë e pranishme, kanë qenë ato të shkurtit 1945. Të martën e shkurtit të 1945-s, Tasho Çifutin dhe shokët e tij na grumbulluan në shesh, dhe kështu morëm rrugën e mërgimit më shumë se 3500 vetë burra, gra dhe fëmijë. Bandat e armatosura na ndaluan në kodrat e Filatit, ata na ndanë, nga një anë gratë dhe nga ana tjetër burrat. Ata vranë burrat, duke i therur me thikë ose me shpatë. Tmerri bëri kërdinë, dëgjoheshin veçse thirrjet e agonisë të të vrarëve, të thirrurat e lemerishme të fëmijëve dhe grave që kërkonin njëri-tjetrin. Një tmerr më kapi kur pashë bandat e komanduara nga Kristo Kaçi, që rrinin si qenë të tërbuar, por më shumë u tmerrova kur pashë kokën e Haki Benes, që u lëkund një moment pastaj u rrokullis përtokë. Kam parë gjithashtu trupin e Dalip Hamzait të Verselës të bërë copa-copa dhe të vendosur në thes. Banditët shoqëroheshin nga gratë dhe fëmijët e tyre që mbanin shënim personat e vrarë. U tmerrova kur pashë tre të rinj të lidhur, të cilëve u kishin prerë veshët, hundën, u kishin nxjerrë sytë dhe rrjepur lëkurën. Gjatë këtyre masakrave gratë kishin për detyrë të merrnin gjithçka që gjenin në trupin e viktimave, deri rrobat dhe këpucët. Për mrekulli arrita të shpëtoja veten edhe vëllanë tim, Azisin. Disa nga ne arritën deri në Koskë. Të vonuarit pësuan një sulm të ri të bandave, ku burrat vriteshin, ndërsa gratë dhe fëmijët përdhunoheshin. Kur arritëm në territorin shqiptar ne gjetëm qetësinë dhe mirëqenien.




Disa dokumente në lidhje me trajtimin ndaj komunitetit çam në Greqi para luftës së fundit

Origjinalja mban firmën dhe shenjën e gishtit, dërguar Zotit Colban.
Telegram i përfaqësuesve të fshatrave
Kordhiqi – Dragoni

Sekretariatit të përgjithshëm
Udhëheqjes së Seksionit të Minoritarëve, Stamboll Gjenevë 12 shkurt 1926

Ne të nënshkruarit në emër të banorëve të fshatrave Kordhiqi e Dragoni protestojmë energjikisht kundër përpjekjeve të syrgjinizimit në Azi, duke qenë se edhe vetë autoritetet greke na njohën si shqiptarë. Ne ju lutemi thellësisht në emër të ndjenjave njerëzore t’i jepet urdhër përfaqësuesit Mandataire Epire për një kthim të shpejtë të pronave tona, me qëllim që të shpëtojmë nga një varfëri e padurueshme, sepse kemi 2 vjet që persekutohemi çdo ditë dhe pasuritë tona janë marrë.

Korfuz Via Quaranta 20.2.26
Filat
Mandataire Cousil S.D.N. Coumnixte “T
Stamboll
Directeur Section Minorites S.D. N.
Gjenevë

Me gjithë deklaratat madhështore të ministrit të parë grek që garantonte se qeveria është e frymëzuar nga qëllimet më të mira ndaj komunitetit çam dhe është e vendosur të dënojë rreptë pa mëshirë ata që i kanë bërë keq këtij komuniteti,
autoritetet ushtarake të Filatit veçanërisht kapiten Flono, komandat i përkohshëm i vendit, terrorizonte banorët myslimanë, shqiptarë, me gjithë mjetet çnjerëzore dhe barbare, i rrihte padrejtësisht dhe pa mëshirë, i kërcënonte me vdekje, duke deklaruar që me gjithë dëshirat e mira të Gjeneral Pangalos dhe premtimeve ndaj komuniteti shqiptar, ata do të dënojnë rreptë deri në shfarosjen e plotë të shqiptarëve myslimanë çamë. Mjaft në emër të ndjenjave njerëzore dhe drejtësisë! Ne ju lutemi të ndërhyni direkt për të shpëtuar popullsinë shqiptare të Filatit, që e terrorizuar nuk guxon as të dalë nëpër rrugë.

Në emër të banorëve të Filatit

Shkëlqesisë, zotit Mihala Kopulos
Presidentit të Këshillit
Athinë

Të nënshkruarit, shtetas helenë, me fe muhamedane dhe me origjinë shqiptare, kemi nderin, në emër të popullatës shqiptare që banon në zonat e Margaritit, Paramithit, Gumenicës dhe Filatit, të parashtrojmë me respekt Shkëlqesisë tuaj çka vijon:
Mirë që s’kemi asgjë të përbashkët nga ana e kombësisë me turqit, por megjithatë ne jemi nënshtruar shumë kohë masave të njëjta si ata, siç e dini ju, masa kufizuese të të drejtave tona të pronësisë dhe lirive individuale nga më elementaret: jeta jonë, nderi ynë, pasuria jonë gjendet qysh prej asaj kohe në mëshirë të të parit që i del përpara: kohët e fundit gjendja jonë ka arritur pikën kulminante: fshatrat tona janë pushtuar nga refugjatët; aktet despotike, të cilat këta të fundit kryejnë kundër nesh dhe pasurive tona janë të papërshkrueshme; sa më tepër, sikur kjo të mos mjaftonte, ne i jemi nënshtruar çdo ditë keqtrajtimeve dhe kërcënimeve nga ana e organeve të ndryshme administrative. Në prani të kësaj gjendjeje pikëlluese, ne kemi nderin t’i bëjmë një thirrje të zjarrtë ndjenjave humane të Shkëlqesisë suaj dhe t’i lutemi me respekt të dëshirojë të japë urdhrat e nevojshme që të vendoset një cak i vuajtjeve që na mundojnë që prej kaq kohësh.

Në emër të shqiptarëve të Epirit.

Grekët ndalojnë çamët të flasin gjuhën shqipe.


Një dokument i rëndësishëm është edhe qarkoja Nr. 59 e Prefekturës të Thesprotisë, në datën 11 tetor 1938, që u adresohet gjithë shefave të zyrave të Shtetit, Komunave të Prefekturës, në juridiksionin e së cilës është përfshirë një pjesë e Çamërisë shqiptare. Ja se ç’shkruan në këtë qarkore Prefekti Andronakis:
“Kam konstatuar që në zyrat e komunave, ashtu si dhe në ato të shtetit dhe në mbledhjet publike nuk flitet gjuha greke. Është gjë që të hidhëron të konstatosh që gjuha e pavdekshme greke është viktimë e moskokëçarjes dhe e qesëndisë, kjo gjuhë që prej shekujsh është mbajtur në nivelin që e meritonte dhe që ka përhapur në botë vlerat e saj intelektuale. Ne u tërheqim vëmendjen të gjithë patriotëve grekë dhe i bëjmë thirrje ndërgjegjes së tyre që të na ndihmojnë për të zhdukur këtë të keqe.
Ne ju urdhërojmë që në mbledhjet publike, në pazar, në kafene, dhe aq më tepër në zyrat e komunave dhe gjithë zyrat e Shtetit të flitet në të ardhmen veçse greqishtja. Nga ana tjetër, është e çuditshme për ne si grekë të mohojmë gjuhën tonë amtare që është një nga më të ëmblat.
Është ofezë dhe fyerje e dinjitetit tonë, të preferojmë një gjuhë tjetër nga tona që është e pavdekshme. Ne urdhërojmë zbatimin e kësaj qarkoreje, dhe shpresojmë të mos jemi të detyruar t’i kthehemi dhe një herë të njëjtit argumentim”. “Qarkorja që kemi në dorë duhet të lexohet edhe në kisha”.

Terrori monarko-fashist i ushtruar mbi popullatën çame, i parë nga shtypi grek.

Janina – Gazeta “Zëri i Epirit”, në numrin 145 shkruan ndërmjet të tjerash: “Nga të gjitha rajonet e Epirit, na vinë lajme mbi gjendjen, që është mjaft shqetësuese”. Nga Xhumerka na njoftojnë vrasjen e shumë mësuesve. Popullata demokratike e Pogonit është e terrorizuar. Nga e gjithë krahina e Epirit, monarko-fashistët dhe bandat e E.D.E.S. që qarkullonin kudo, duke drejtuar revolverët kudo, duke goditur me kamxhik, ata u bënë pasoja e vjedhjeve, e torturave dhe e plaçkitjeve. Kriminelët ballistë shqiptarë, që u kërkuan nga Shqipëria e Re Demokratike, për turp të “grekëve nacionalistë” gjetën strehim në Janinë. Na informojnë nga Filati se popullata e Çamërisë vazhdon të jetë e terrorizuar, terrori është shtuar me rrethimin e fshatrave. Ai që guxon të lexojë gazetat e majta, rrezikohet të zhduket. Popullata është shumë e shqetësuar nga fakti i sjelljes të Peshkopit Athinagora, i cili në vend të shqetësohet për bukën e përditshme të të varfërve, shëtit nëpër fshatra, duke mbajtur fjalime dhe duke u rekomanduar fshatarëve të bëjnë deklarata me anë të të cilave, ata duhet të thonë se çamët janë kriminelë, me qëllim që ata të mos kenë mundësinë të kthehen në shtëpitë e tyre. Incidentet në kufi, të shkaktuara nga një politikë e papërgjegjshme e qeverisë tonë kundër fqinjëve të Ballkanit, do të na çojnë me siguri në një katastrofë më të madhe se ajo e 1922-shit (Pjesë nga gazeta “Embros” datë 15 gusht 1945).
Gazeta “Agnostiçis” në numrin e saj 437, datë 11 korrik 1945, në një reportazh mbi situatën në krahinën e Filatit shkruan ndërmjet të tjerash:
“Në krahinën e Fushës banonin para lufte, dhe deri në çlirim shumë myslimanë çamë. Por gjatë muajve tetor-nëntor të vitit të kaluar, d.m.th., kur bandat e Zervës hynë në këtë krahinë, çamët, ata që shpëtuan nga masakrat – qenë të detyruar të niseshin për në Shqipëri”.

Persekutimet e pakicave shqiptare në Greqi, të përshkruara nga të huajt

Një korrespodente turke e gazetës “T.A.N.”, zonja Behixhe Bynjen, e cila ishte e shoqëruar nga dy gazetarë amerikanë, kur vizitoi Filatin e Çamërisë shkroi: “Ne kemi konstatuar se lajmet e burimeve greke sipas të cilave grupe shqiptarësh kanë sulmuar mbi territoret greke dhe kanë masakruar popullsinë duke djegur fshatrat, s’janë gjë tjetër veçse gënjeshtra. Në Filat, unë vetë dhe korrespondentët amerikanë, kemi parë me sytë tanë, dy gra dhe një burrë me kombësi shqiptare që ishin me duar të lidhura në anë të një kopeje. Më vonë mësuam se kjo kope ishte marrë nga grekërit në territoret shqiptarë, ku në të njëjtën kohë kishin arrestuar dhe marrë me vete personat e sipër përmendur. Ne nuk mundëm të afroheshim dhe të bënim ndonjë pyetje, se grekërit na e rindaluan këtë gjë brutalishtë”. Përsa i përket kërkesave mbi Epirin e Veriut, shkruan zonja Behizhe Burije, janë të njëjtat me atë të 1914.
” E vërteta është se pjesa më e madhe e popullatës. të kësaj krahine është shqiptare, dhe nga ana tjetër pakica mban lidhje të mira miqësore me shqiptarët
Në dhjetor të 1945 gjendej në Shqipëri, zoti.H.L. Hatchinson, M. P. Britanik, i Partisë Laburiste.
Ai foli për çamët,dy herë në vazhdim.
Beograd, e hënë – Zoti H.L.Hutchinson, laburist M.P. për krahinën RUSHOLME Manchester, i cili vizitoi Jugosllavinë dhe Shqipërinë deklaroi se gjatë sesjonit të ardhshëm të Parlamentit ai do të kërkojë krijimin e Komisionit Ndërkombëtar që duhet te merret me kthimin e refugjatëve Shqipëtar në vatrat e tyre, nga të cilat u dëbuan vatrat e tyre, tha ai, gjenden pertej kufirit grek.
Provat për çka ai sapo tha i kishte mbledhur gjatë qëndrimit në Shqipëri. Ai shtoi se 2500 anëtarë të pakicës shqiptare në Greqi janë vrarë dhe 85000 të tjerë kanë braktisur shtëpitë dy vjet përpara d.m.th. në epokën e fillimit të masakrave dhe terrorit, në duart e policisë greke “.
( Pjese e marrë nga News Chroniche, Numri i 11 Dhjetorit 1945).
Bashkimin Soyjetik.’
” Deputeti Britanik Zoti Hutchinson që vizitoi Shqipërinë në dhjetor të vitit 1945 ka bërë deklaratën e mëposhtëme përpara Parlamentit Anglez:
Gjatë qëndrimit në Shqipëri kam patur rastin të flas me shumë refugjatë të ardhur nga Çamëria. Bëhet fjalë për 25000 vetë që u dëbuan nga vatrat e tyre nga bandat terroriste greke nën urdhërin e gjeneral Zervës”.
Ata jetonin në mjerimin më të madh, nën tenda, përjashta, shtëpitë e vjetra të rrënuara dhe gjatë rrugëve. Qeveria shqiptare nuk mund të vijë shumë në ndihmë, sepse asaj i mungon gjithshka. Shumë nga ata tregojnë masakrat e kryera nga ushtarët e E.D.E.S; krimet ishin të tilla sa e ke të vështirë ti besosh në ditët tona. Une i kërkoj mikut tim Zotit Eden që është posaçërisht i ngarkuar me çështjet greke , të ndërhyjë pranë qeverisë greke në mënyrë që kjo të ndërmarrë inisiativën e një hetimi ndërkombëtar, kërkoj krijimin e një komisjoni ndërkombëtar për vendosjen e refugjatëve në vatrat e tyre, duke ju siguruar një jetë të qetë dhe paqësore.

Lorena Kollobani, funkyfish.com

No comments: