Historiani ish-partizan flet për ditën e çlirimit të Shkodrës dhe krejt vendit, si dëshmitar.
Si nesër 65 vjet më parë, më 29 Nëntor 1944, ditë e mërkurë, ai që po shkruan këto radhë, në atë kohë 24-vjeçar, partizan në radhët e Brigadës XXIII S, së bashku me partizanët e batalionit të dytë të saj, në mëngjes kur dielli kishte lindur, hynë në Shkodrën e çliruar, në një kohë kur repartet e fundit të ushtrisë hitleriane kalonin në Hanin e Hotit, kufirin e Shqipërisë, për të mos u kthyer më kurrë. E përsëris, ishte e mërkurë më 29 Nëntor 1944. Atë ditë Shkodra u çlirua. Së bashku me të, tashmë e gjithë Shqipëria ishte e çliruar.
Si nesër 65 vjet më parë, më 29 Nëntor 1944, ditë e mërkurë, ai që po shkruan këto radhë, në atë kohë 24-vjeçar, partizan në radhët e Brigadës XXIII S, së bashku me partizanët e batalionit të dytë të saj, në mëngjes kur dielli kishte lindur, hynë në Shkodrën e çliruar, në një kohë kur repartet e fundit të ushtrisë hitleriane kalonin në Hanin e Hotit, kufirin e Shqipërisë, për të mos u kthyer më kurrë. E përsëris, ishte e mërkurë më 29 Nëntor 1944. Atë ditë Shkodra u çlirua. Së bashku me të, tashmë e gjithë Shqipëria ishte e çliruar.
Kujtimet e ditëve që paraprinë çlirimin e Shkodrës kanë qenë për shkak të ngjarjeve të dendura, aq mbresëlënëse se ato përveçse të ngulitura në kujtesë, janë edhe të shkruara në bllokun personal. Tri ditë para se të çlirohej Shkodra, brigada ndodhej në fshatin Barbullush. Një ditë më vonë, u nis për në Bushat. Ishte 26 nëntori i vitit 1944, kur ndër partizanët bisedohej dëshira për ta parë Shqipërinë e çliruar plotësisht më 28 Nëntor 1944, ditën e shpalljes së Pavarësisë. Shtabi i Brigadës nuk ishte në gjendje as ta miratonte, as ta kundërshtonte pasi vendimi për të sulmuar Shkodrën varej nga Shtabi i Përgjithshëm. Në fakt, Shkodra ishte e rrethuar nga disa reparte të Ushtrisë Nacionalçlirimtare - Brigada VII, Brigada XXII, Brigada XXIII, Brigada XXIV dhe batalioni partizan i Shkodrës. Forcat gjermane hitleriane qendronin jo vetëm në qytet dhe në Rozafat, por edhe në disa poste të fortifikuara jashtë qytetit. Ata vazhdonin të kontrollonin rrugën Shkodër-Hani i Hotit për në Mal të Zi.
Në rrugën nga Bushati për në Shkodër, Brigada XXIII kishte përpara kalanë e Bërdicës, rreth 2 km larg Lagjes së Bahçallëkut. Kalaja mbrohej nga një repart ushtarak gjerman. Natën e 26 nëntorit duke gdhirë 27 nëntor një batalion i Brigadës XXIII sulmoi kalanë e Bërdicës. Meqenëse nuk e asgjësoi dot rezistencën gjermane, batalioni u kthye përsëri në Bushat. Natën tjetër duke gdhirë 28 Nëntori batalioni nuk lëvizi, por qëndronte në gatishmëri për të sulmuar përsëri kalanë e Bërdicës. Më 28 Nëntor kremtuam së bashku me fshatarët e Bushatit përvjetorin e shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Ndërkohë, erdhi njoftimi se garnizoni gjerman ishte larguar nga Bërdica dhe ishte përqendruar te Ura e Bahçallëkut.
Ditët e pushtimit gjerman po numëroheshin së prapthi. Pritej nga Shtabi i Përgjithshëm urdhri për një sulm mbi Shkodrën, një sulm i cili duhej të kombinohej edhe me repartet e tjera që kishin rrethuar qytetin. Shkurt, u duk se atë natë nuk pritej ndonjë aksion. Kështu, ramë të flinim me shpresë se dita e re do të sillte urdhra të reja. Pas mesnate, dëgjuam një tronditje të madhe që na zgjoi nga gjumi. Ishte ora dy e ca e mëngjesit e datës 29 Nëntor 1944. U ngritëm me të shpejtë. Nuk kishim nevojë të visheshim, mbasi për shkak të gatishmërisë së lartë që kërkonte situata, flinim me gjithë këpucë. Ndërsa prisnim njoftimin se çfarë kishte ndodhur dhe kur po afrohej ora 4 e mëngjesit, ushtoi një shpërthim i dytë, njësoj si i pari. Erdhi urdhri të grumbulloheshim me të shpejtë dhe u nisëm për rrugë. Nuk na thanë se ç‘kishte ndodhur. Ndoshta as vetë komanda nuk e dinte. Duket se në bazë të një urdhri të mëparshëm, Shtabi i Brigadës kishte porosi t‘i afrohej lagjes së Bahçallëkut. Kur u nisëm ishim pothuaj nja tetë kilometra larg urës së Bahçallëkut. Udhëtonim në errësirë me hap të shpejtuar. Kur kishim bërë ndoshta gjysmën e rrugës, pamë një siluetë njeriu që vinte nga Shkodra hipur në biçikletë drejt nesh. Kur iu afruam vumë re se po na përshëndeste me njërën dorë ngritur lart, duke e tundur. Kur arriti afër nesh thirri i entuziazmuar: "Shkodra është e lirë! Gjermanët ikën". Merret me mend se tek ne shpërthyen brohoritjet entuziaste. Nuk u besonim veshëve dhe syve. Ai na tha se ato shpërthime i kishin shkaktuar gjermanët, pasi kishin hedhur në erë me dinamit në fillim urën e Bahçallëkut, më pas, aty afër orës 4 të mëngjesit urën e Bunës. Kur arritëm vumë re se para nesh pak më parë në urën e Bahçallëkut kishte arritur një batalion tjetër. Ura qe rrënuar keq. Partizanët përpiqeshin të rregullonin një urë kalimi nëpër lumë me anë të varkave. Tashmë dita ishte gdhirë. Tek ne erdhën disa peshkatarë të Dajlanit, të cilët na ofruan varkat e tyre për të kaluar lumin, diku më poshtë urës. Gjatë kalimit të lumit me varka disi u vonuam. Kur arritëm në qytet, të tjera reparte partizane kishin hyrë nga ana lindore dhe kishin arritur deri në qendër. Me hyrjen e tyre në qytet, Shkodra kishte shpërthyer nëpër rrugë. Si rrjedhim, nuk e patëm ne fatin të ishim çlirimtarët e parë të Shkodrës. Megjithatë, qenë ndër të parët kur hymë nga ana jugperëndimore në rrugën që të çon nga Bahçallëku në qendrën e qytetit. Nëpër rrugë nuk kishte ende njerëz, mbasi nuk besonin se gjermanët kishin ikur. Kur dëgjuan këngët tona patriotike si vetëtimë u përhap lajmi se po vijnë partizanët. Atëherë, edhe në këto anë u mbushën rrugët. Nuk mund të harrojmë kurrë ato çaste, kur duke kaluar nëpër rrugët e qytetit, qytetarë burra e gra e fëmijë na përshëndesnin si çlirimtarët. Entuziazmin e tyre e dëshmojnë dy fotografi të shkrepura në çastin e hyrjes së partizanëve në Shkodër, në mëngjesin e 29 Nëntorit 1944. Shkuam drejt e në ndërtesën e Prefekturës, aty ku u vendosën shtabet e brigadave dhe pas disa orësh shtabi i Korpusit të tretë të UNÇSh-së.
Nga ballkoni i Bashkisë dëgjuam fjalimin e Riza Danit, kryetarit të Këshillit Nacionalçlirimtar të Qarkut të Shkodrës, i cili lajmëronte çlirimin e Shkodrës dhe të Shqipërisë. Pasi mbaroi fjalimi, dikush erdhi dhe raportoi në shtab se njerëz të pandërgjegjshëm, duke përfituar nga mungesa e autoritetit shtetëror kishin hyrë në shtëpinë e Gjon Marka Gjonit, ndërtuar në shekullin XIX nga Bib Dodë Pasha, i ati i Preng Pashë Bib Dodës dhe po e plaçkitnin. Për të shpëtuar banesën nga plaçkitja, shtabi ngarkoi menjëherë tre vetë - Taip Drishtin, komandant i kompanisë II të Batalionit III, Besim Fagun komisar i kompanisë dhe Kristo Frashërin, partizan në po atë kompani. Kur, të shoqëruar nga tri anëtarë të Frontit Nacionalçlirimtar të Shkodrës, shkuam në shtëpinë e Gjon Marka Gjonit, keqbërësit u larguan pa qenë nevoja të përdorim forcën. Megjithatë, banesa kishte pësuar dëme, por dëmin më të madh e kishte pësuar fondi i dokumenteve që ruheshin në atë shtëpi historike. Si kujtim të kësaj detyre qytetare kam ruajtur fotografinë e shkrehur në paraditen e 29 Nëntorit në oborrin e shtëpisë së dikurshme të kapedanit të Mirditës, Bib Dodë Pashës.
***
Më 29 Nëntor 1944 mbyllej për shqiptarët lufta epike Nacionalçlirimtare, e cila përveçse ripohoi Pavarësinë Kombëtare të Atdheut, e shkëputi Shqipërinë nga blloku nazi-fashist ku e kishin futur kolaboracionistët e pandërgjegjshëm dhe e vuri atë në radhët e aleatëve të koalicionit të madh anglo-sovjeto-amerikan. Megjithatë, ka ende njerëz, për fat të keq edhe disa historianë dogmatikë, së bashku me disa pseudohistorianë, të cilët ka kohë që përpiqen t‘i hedhin baltë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, duke u kapur pas rolit të madh që luajti Partia Komuniste Shqiptare në organizimin dhe drejtimin e saj. Edhe pse nuk e thonë haptazi, sipas logjikës së tyre të mbrapshtë, Shqipëria do të kishte bërë më mirë të përkrahte kolaboracionistët e okupatorëve nazi-fashistë, sesa të luftonte nën udhëheqjen e Partisë Komuniste Shqiptare. Harrojnë se po ta fitonte luftën blloku nazifashist Shqipëria do të mbetej ndoshta përjetë nën zgjedhën fashiste italiane. Merret me mend ç‘pasoja do të kishte Shqipëria nga politika e fashistizimit dhe kolonizimit italian të vendit.
Një nga fishekët që përdorin kundër rëndësisë së LANÇ-it është këmbëngulja që ata shprehin fanatikisht kundër datës së Çlirimit të Shqipërisë nga zgjedha e huaj nazifashiste. Sipas tyre, Shqipëria nuk u çlirua më 29 Nëntor 1944, por një ditë më parë, më 28 Nëntor, ditën e shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.
Deri në vititn 1991 askush nuk e kishte vënë në dyshim se Shqipëria u çlirua më 29 Nëntor 1944. Madje, edhe udhëheqësit e organizatave politike që pësuan disfatë nga LANÇ-i (Balli Kombëtar, Lëvizja e Legalitetit, Partia Indipendentiste) nuk e kishin vënë në dyshim asnjëherë largimin në atë datë të ushtrive hitleriane nga Shqipëria. Kjo për arsye se shumë prej tyre u larguan nga Shqipëria po atë ditë, së bashku me repartet gjermane.
Debati mbi ditën e Çlirimit nisi fill pas vendosjes së regjimit demokratik në Shqipëri. Atë e ngritën qarqet demokratike në emër të luftës kundër regjimit komunist që u vendos në Shqipëri fill pas Çlirimit. Sipas tyre, datën 29 Nëntor si ditë e Çlirimit e caktoi Enver Hoxha më 1945 për të kënaqur titistët jugosllavë, me qëllim që data e çlirimit të Shqipërisë të përputhej me festën kombëtare të Jugosllavisë. Meqenëse Jugosllavia nuk kishte një datë kombëtare Çlirimi, pasi të gjashtë republikat e saj kishin data të ndryshme çlirimi, në vend të tyre Beogradi vendosi të kremtonte si festë të përbashkët kombëtare shpalljen e saj si Republikë Socialiste Federative, më 29 Nëntor 1945. Siç shihet, kemi të bëjmë jo me përputhje datash të çlirimit, por me një gjoja përputhje midis datës së çlirimit të Shqipërisë dhe datës së shpalljes së Jugosllavisë si Republikë Federative - dy ngjarje me kuptime e përmbajtje të ndryshme. Ata shtojnë se me këtë përputhje, Enver Hoxha përgatiste paraprakisht terrenin për bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë. Ky argument përmban në vetvete një non sens. Dihet se vendimin për kremtimin e ditës së Çlirimit më 29 Nëntor këshilli i presidiumit të Shqipërisë e mori më 9 Nëntor 1945. Përkundrazi, vendimin për kremtimin e ditës së Republikës në çdo vit më 29 Nëntor, Asambleja Kushtetuese e Jugosllavisë e mori pas njëzet ditësh, pra më 30 nëntor 1945. Madje, kremtimi i festës në Jugosllavi do të fillonte nga 29 Nëntori i vitit të ardhshëm (1946). Si rrjedhim, përputhja që pretendojnë historianët tanë kthehet në mospërputhje. Kur u pa se ky argument nuk piu ujë, kërkuan motive të tjera, të qena e të paqena, asnjëra nga të cilat nuk ishte bindëse.
Më 1993, për të argumentuar ndërrimin e datës së Çlirimit nga 29 në 28 Nëntor, u ngarkua pranë Institutit të Historisë një komision hetimor i posaçëm. Kasem Biçoku, kryetari i komisionit, njëherazi drejtori i institutit, bëri çmos që të gjente argumentimin dokumentar. Është interesant të vihet në dukje se komisioni hetimor i ngritur "ad hoc" arriti në këtë konkluzion: pavarësisht se forcat partizane hynë në Shkodër më 29 Nëntor 1944, në fakt, repartet gjermane ishin larguar nga qyteti para mesit të natës, pra në orët e fundit të 28 Nëntorit. Konkluzioni: Shqipëria ishte çliruar më 28 Nëntor dhe jo kur hynë çlirimtarët më 29 Nëntor. Në bazë të këtij relacioni, Presidenti i Republikës, në atë kohë z.Sali Berisha, i dërgoi Kuvendit më 20 nëntor 1993 një mesazh në të cilin argumentonte nevojën e ndryshimit të datës së Çlirimit nga 29 në 28 Nëntor. Po atë mbrëmje unë i dhashë korrespondentit të BBC-së së Londrës në Tiranë një intervistë në të cilën deklaroja ndër të tjera: "Mesazhi i Presidentit përmban një vlerësim të drejtë shkencor të Luftës Nacionalçlirimtare, si një luftë që solli çlirimin e atdheut të okupuar nga blloku fashist dhe si luftë që e rreshtoi Shqipërinë në anën e koalicionit anglo-sovjeto-amerikan. Veç kësaj, mesazhi i Presidentit është një nderim për dëshmorët e luftës që ranë për liri, për drejtësi, për barazi shoqërore". Por, theksoja se "para se t‘i paraqitej Kuvendit propozimi i mbështetur në vendimin e një komisioni, do të ishte mirë që argumentet, të cilat mesazhi i Presidentit nuk i përmban, t‘i bëheshin të njohura publikut me anën e shtypit dhe t‘u jepej mundësia historianëve dhe dëshmitarëve të tjerë, të paraqisnin argumentet e tyre", mbasi theksoja se "nuk ka vetëm kujtime, por ka të dhëna të sigurta se Shkodra dhe për rrjedhim mbarë Shqipëria, u çlirua përfundimisht më 29 Nëntor 1944". Më tej theksoja se anëtarët e komisionit duke dashur të vërtetojnë se Enver Hoxha ishte falsifikator, i kanë dhënë merita atij pasi paska synuar të përputhë fitoren e Luftës Nacionalçlirimtare me vendimin historik të Kuvendit të Vlorës të vitit 1912. Pasi deklaroja se ndryshimi i datës së Çlirimit duhej t‘i shtrohej një diskutimi në shtypin e përditshëm, përfundoja: "nuk duhet marrë si punë aq e lehtë të ndryshosh pas 50 vjetësh një datë lapidare që është ngurosur në historinë tonë kombëtare". Megjithatë, Kuvendi me shumicë votash miratoi atë mbrëmje ndryshimin e datës së Çlirimit nga 29 Nëntor në 28 Nëntor. Në 30 tetor 1997, Kuvendi e trajtoi edhe një herë çështjen e datës së Çlirimit të vendit. Kuvendi rivendosi si festë zyrtare të Çlirimit përsëri 29 Nëntorin e vitit 1944. Që atëherë, 29 Nëntori figuron në aktet themelore të shtetit shqiptar si data e Çlirimit të Atdheut nga zgjedha nazifashiste.
Megjithatë, kohët e fundit qarqet e mëparshme të pakënaqura vazhdojnë të ngulin këmbë për rikthimin te data e 28 Nëntorit. Këtë radhë, zoti Sali Berisha si Kryeministër i Republikës së Shqipërisë, ka dhënë përgjigjen e matur se çështja e Çlirimit të Atdheut nga zgjedha nazifashiste, më 28 apo 29 Nëntor, është çështje që u përket historianëve ta zgjidhin. Por, përkrahësit e Çlirimit të Shqipërisë më 28 Nëntor nuk dëgjojnë nga ai vesh. Madje, edhe Ministria e Arsimit dhe e Shkencës i ka furnizuar shkollat tona me dy tekste të Historisë së Shqipërisë, në dy variante nga të cilat njëra mbron si ditë çlirimi 29 Nëntorin, tjetra 28 Nëntorin 1944. Është me të vërtetë turp, që të shfrytëzohet liria demokratike në mënyrë të tillë, duke shkaktuar çoroditje edhe tek nxënësit. Përderisa ka në Kushtetutë një datë të caktuar, përdorimi i dy datave për një ngjarje shumë të freskët nuk na nderon aspak. Madje, na turpëron, pasi na prezanton si një popull që nuk dimë as historinë tonë të re.
Buletini që shtypej në Priskë, pararendës i gazetës "Bashkimi"
Kundërshtarët e Enver Hoxhës le ta shajnë Enver Hoxhën sa të duan, ku të duan e si të duan, por jo për ngjarje si data e Çlirimit të Shqipërisë, të cilat janë vepra të popullit shqiptar e jo të Enver Hoxhës. Argumentet që kanë sjellë përkrahësit e datës së çlirimit më 28 Nëntor 1944, nuk janë akte dokumentare, por spekulime në leximin e tyre. Deri sot ata sillen e nga sillen e po ato referime spekulative përdorin. Dokumentet historike që janë përdorur nga historianët deri sot - shqiptare, gjermane, britanike, amerikane - flasin në mënyrë bindëse se ushtari i fundit gjerman u largua nga Shkodra në mëngjesin e 29 Nëntorit 1944 dhe po atë ditë disa orë më vonë edhe nga kufijtë e Shqipërisë. Si rrjedhim, dita e Çlirimit të Shqipërisë më 29 Nëntor 1944 nuk ka përse të lëvizë. Meqenëse dokumentet janë të njohura, nuk ka përse të rikthehemi tek ato. Mjafton që ato të lexohen me objektivitet. Këtu dua të sjell si dëshmi kokëfortë disa njoftime shqiptare të atyre ditëve, shumë pak të njohura, ose të shfrytëzuara mbrapsht, të cilat kundërshtarët do të kenë të vështirë t‘i hedhin poshtë ose ta deformojnë, siç e kanë zakon, përmbajtjen e tyre.
Në muajt e fundit të okupacionit gjerman, kur filloi çlirimi i qyteteve të mëdha, Shtabi i Përgjithshëm i UNÇL-së, nxirrte një buletin gati të përditshëm me ngjarjet e luftës. Buletini me titull "Buletini i Luftës Nacional-Çlirimtare" shtypej në një shtypshkronjë ilegale të vendosur në fshatin Priskë afër Tiranës. Buletini shtypej zakonisht në një fletë me dy faqe, afërsisht deri në fund të dhjetorit 1944, kur filloi botimin gazeta "Bashkimi". Sikurse tregon fotokopja këtu pranë, nga pamja tipografike, Buletini nuk kishte dallim nga media e zakonshme e ditëve tona. Për arsye që kuptohen, mungonin vetëm ilustrimet. Sidoqoftë, duhet pasur parasysh se në çdo numër buletini si dhe gazetat e sotme ngjarjet e ditës së kryeqytetit, i botonte në numrin e ditës së nesërme ose të pasnesërme, kurse ato të rretheve nganjëherë edhe në disa ditë vonesë.
Më 28 Nëntor 1944, Buletini për shkak të festës kombëtare, nuk doli në qarkullim. Atë ditë, qeveria e përkohshme, fill pasi hyri në Tiranën e çliruar, vendosi që Dita e Pavarësisë të kremtohej tri ditë me radhë. Më 28 Nëntor do të ishte festa zyrtare e mbarë shqiptarëve, brenda dhe jashtë vendit; më 29 Nëntor festën e Pavarësisë do ta kremtonte Organizata e Rinisë Antifashiste (BARSh-i); më 30 Nëntor do ta kremtonte Organizata e Gruas Antifashiste (BGASh-i).
Të nesërmen, më 29 Nëntor, numri 51 i Buletinit qe mbushur me kremtimin e festës së Pavarësisë në Tiranë, duke i dhënë një vend të rëndësishëm hyrjes së qeverisë demokratike në kryeqytet dhe fjalimit të njohur që mbajti atë ditë E. Hoxha. Të nesërmen, më 30 Nëntor, buletini qe mbushur përsëri me reportazhe rreth kremtimit të Ditës së Pavarësisë në kryeqytet. Në këndin e djathtë të buletinit, brenda një katrori me titull "Ora e fundit", njoftohej tekstualisht: "Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare njofton: Repartet e Ushtrisë Nacionalçlirimtare, që veprojnë në veri të Shqipërisë, çliruan Shkodrën".
Dihet se rruga Tiranë-Shkodër qarkullohej me vështirësi, për shkak të katër urave që kishte hedhur në erë ushtria gjermane (ura e Gjoles në Fushë-Krujë, ura e Matit në Milot, ura e Drinit në Lezhë dhe ura e Bahçallëkut në Shkodër). Njoftimi mbi çlirimin e Shkodrës u përcoll gjatë ditës së 29 Nëntorit nga korpusi II në Tiranë me radiograf. Kjo shpjegon arsyen përse lajmi i çlirimit të Shkodrës u botua në Buletin të nesërmen, më 30 Nëntor. Njoftimi me radiogram i çlirimit të Shkodrës më 29 Nëntor 1944 dëshmohet dhe nga një burim tjetër. Në buletinin e datës 1 dhjetor (nr. 53) është botuar një reportazh mbi kremtimin e Ditës së dytë të Flamurit, pra më 29 Nëntor nga Organizata "Bashkimi i Rinisë Antifashiste Shqiptare" (BRASh). Në mitingun, i cili zhvillohej paradite në sheshin që sot mban emrin "Nënë Tereza", fjalimin kryesor e mbajti presidenti i BRASh-it, Nako Spiru. Disa minuta pasi mbaroi fjalimin e vet, Nako Spiru u kthye përsëri në tribunë dhe tha, sipas Buletinit, tekstualisht:
"Shokë! Në këtë çast Shtabi i Përgjithshëm lajmëron se Ushtria jonë heroike çliroi Shkodrën. Shqipërinë tonë e kemi krejt të lirë". "Entuziazmi, vazhdon buletini, shpërthen pa kufi. Rregulli dhe radhitja nuk mbahen dot më. Të gjithë bërtasin ‘Rroftë Ushtria Nacionalçlirimtare! Rroftë Shqipëria e lirë demokratike‘ ... dhe nga gëzimi fillojnë të gjithë të hedhin kapelet në erë, të këndojnë, të brohorasin aq tepër sa mund të dëgjohen në anët e largëta të qytetit".
Disa ditë më vonë, buletini i datës 5 dhjetor 1944, në rubrikën "Lajme të brendshme", përmban një njoftim zyrtar lëshuar nga Korpusi II i UNÇL-së, i cili tani e kishte selinë e vet në Shkodër. Aty thuhet ndër të tjera: "Mbas grushteve të forta që hëngrën gjermanët në Krrabë, Tiranë e kudo gjetkë të tmerruar u mblodhën në qytetin e Shkodrës, qytet i fundit që mbetej për t‘u çliruar pas 28 Nëntorit". Më tej: "Më 29 Nëntor forcat e Korpusit të tretë hyjnë në qytetin e Shkodrës të pritura me brohoritje nga i gjithë populli i qytetit" .
Dy javë e ca më vonë, arriti në redaksinë e Buletinit të Luftës Nacional-Çlirimtare një letër nga një partizan i reparteve të UNÇL-së së Shkodrës me përshkrime mbi çlirimin e qytetit. Ai, me siguri nuk e parashihte se një vit më vonë Asambleja Kushtetuese do të vendoste më 30 Nëntor 1945 si festë kombëtare të saj 29 Nëntorin, ditën e shpalljes së Republikës Federative. Nga letra deri si e pashfrytëzuar edhe pse e gjatë, vlejnë të riprodhohen disa fragmente me rëndësi për çështjen që po trajtojmë. Aty thuhet ndër të tjera:
"Partizanët i janë avitë qytetit të Shkodrës nga të gjitha anët. Shkodra, vendi i fundit që i ka ngelë nazistave e tradhëtarëve, asht në pragun e sulmit partizan. Okupatori e këlyshët e tij e kuptojnë mirë gjendjen kritike të tyne. Kanë marrë mësim të hidhët nga Tirana heroike! Prandaj duen që me çdo kusht të mos të përsëritet edhe një herë kjo betejë barrikatash, mos të përsëritet lufta rrugë për rrugë, shtëpi për shtëpi e dhomë për dhomë. Ata e din mirë se hovin partizan s‘mund ta luanin as topi, as mitralozi e as tanksi. Për këtë arsye, shpejtohen që me i thanë lamtumirën e fundit Kryeqytetit të Teutës, Shkodrës së Perlatit, Brankos, Jordanit e sa e sa dëshmorëve të tjerë.
Por Shkodra nuk dishëron me i lëshue fashistët gjermanë pa u a skuqë këmishën. E ja që nji luftim i ashpër ndezet te ura e Mesit, nja 4-5 km. jashtë qytetit, në mes të batalionit të dytë të grupit të Shkodrës dhe nazistavet barbar.
Anmiqtë janë shumë! Kanë futë në përdorim edhe artilerin e tanksat. Partizanët e grupit të Shkodrës luftojnë heroikisht dhe jo vetëm që nuk i lëshojnë asnjë pëllëmbë tokë anmikut, por përkundrazi me thirrjen karakteristike të kaq fitoreve "para partizan" hidhen në sulme pushka kundra topit, gjoksi kundra tanksit.
Dhe mrekullia u ba!
Pse mbas gjasht orësh luftimesh të rrebtë, partizanët e grupit të Shkodrës të ndihmuem edhe nga njësina të brigadës VI-të, arrijtëm me e çpartalluem anmikun i cili, i turpnuem e i vramë si në të gjitha viset e tjera të Shqipnisë, hiku me bisht ndër shalë, por jo pa lanë gjurmat e barbarizmës së tij.
Pse mbas mesnate të natës 28 Nëndorit plasje të tmerrshme tronditën Shkodrën.
Ishin urat e Bunës e të Bahçallëkut që hidheshin n‘erë nga vandalët e shekullit XX-të.
Atë natë ishte nji errësinë që me futë gishtat ndër sy. Hana ishte mshefë që mos të shihte krimet monstruoze të hunëve modernë. Kishte pa mjaltë që në Borovën e shkretë e deri në Tiranën martire.
Por të nesërmen ditën e 29 Nëntorit gëdhin një kohë e mrekullueshme. Dielli u çue n‘orizont me madhështi si të donte me i dhanë qytetarëve të Shkodrës, që hala flejshin, sihariqin e madh të çlirimit.
Kur s‘vonoi shumë e në të gjithë qytetin plasi pushka. Aty këtu dëgjohesh dhe ndonjë krizëm e fortë bombje e fishkullim i mprehtë mitralozëi.
Por këto ishin pushkë gëzimi. Pse mbrenda në Shkodër nuk ndodhesh ma asnjë këmbë gjermani e nga ana tjetër pararojet e Brigatave 7, 22, 23 e 24 kishin kalue Drinin dhe gati ishin avitë në zemrën e qytetit.
Lajmi u përhap me shpejtësin e rrufesë. Turma turma vinte populli para sheshit të Prefekturës për të pritë çlirimtarët dhe për të dëgjue zanin e tyne që, pa u drojtë fare, buçiti për pesë vjetë me radhë në mal, në fushë, në qytet e kudo".
Një nga fishekët që përdorin kundër rëndësisë së LANÇ-it është këmbëngulja që ata shprehin fanatikisht kundër datës së Çlirimit të Shqipërisë nga zgjedha e huaj nazifashiste. Sipas tyre, Shqipëria nuk u çlirua më 29 Nëntor 1944, por një ditë më parë, më 28 Nëntor, ditën e shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.
Deri në vititn 1991 askush nuk e kishte vënë në dyshim se Shqipëria u çlirua më 29 Nëntor 1944. Madje, edhe udhëheqësit e organizatave politike që pësuan disfatë nga LANÇ-i (Balli Kombëtar, Lëvizja e Legalitetit, Partia Indipendentiste) nuk e kishin vënë në dyshim asnjëherë largimin në atë datë të ushtrive hitleriane nga Shqipëria. Kjo për arsye se shumë prej tyre u larguan nga Shqipëria po atë ditë, së bashku me repartet gjermane.
Debati mbi ditën e Çlirimit nisi fill pas vendosjes së regjimit demokratik në Shqipëri. Atë e ngritën qarqet demokratike në emër të luftës kundër regjimit komunist që u vendos në Shqipëri fill pas Çlirimit. Sipas tyre, datën 29 Nëntor si ditë e Çlirimit e caktoi Enver Hoxha më 1945 për të kënaqur titistët jugosllavë, me qëllim që data e çlirimit të Shqipërisë të përputhej me festën kombëtare të Jugosllavisë. Meqenëse Jugosllavia nuk kishte një datë kombëtare Çlirimi, pasi të gjashtë republikat e saj kishin data të ndryshme çlirimi, në vend të tyre Beogradi vendosi të kremtonte si festë të përbashkët kombëtare shpalljen e saj si Republikë Socialiste Federative, më 29 Nëntor 1945. Siç shihet, kemi të bëjmë jo me përputhje datash të çlirimit, por me një gjoja përputhje midis datës së çlirimit të Shqipërisë dhe datës së shpalljes së Jugosllavisë si Republikë Federative - dy ngjarje me kuptime e përmbajtje të ndryshme. Ata shtojnë se me këtë përputhje, Enver Hoxha përgatiste paraprakisht terrenin për bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë. Ky argument përmban në vetvete një non sens. Dihet se vendimin për kremtimin e ditës së Çlirimit më 29 Nëntor këshilli i presidiumit të Shqipërisë e mori më 9 Nëntor 1945. Përkundrazi, vendimin për kremtimin e ditës së Republikës në çdo vit më 29 Nëntor, Asambleja Kushtetuese e Jugosllavisë e mori pas njëzet ditësh, pra më 30 nëntor 1945. Madje, kremtimi i festës në Jugosllavi do të fillonte nga 29 Nëntori i vitit të ardhshëm (1946). Si rrjedhim, përputhja që pretendojnë historianët tanë kthehet në mospërputhje. Kur u pa se ky argument nuk piu ujë, kërkuan motive të tjera, të qena e të paqena, asnjëra nga të cilat nuk ishte bindëse.
Më 1993, për të argumentuar ndërrimin e datës së Çlirimit nga 29 në 28 Nëntor, u ngarkua pranë Institutit të Historisë një komision hetimor i posaçëm. Kasem Biçoku, kryetari i komisionit, njëherazi drejtori i institutit, bëri çmos që të gjente argumentimin dokumentar. Është interesant të vihet në dukje se komisioni hetimor i ngritur "ad hoc" arriti në këtë konkluzion: pavarësisht se forcat partizane hynë në Shkodër më 29 Nëntor 1944, në fakt, repartet gjermane ishin larguar nga qyteti para mesit të natës, pra në orët e fundit të 28 Nëntorit. Konkluzioni: Shqipëria ishte çliruar më 28 Nëntor dhe jo kur hynë çlirimtarët më 29 Nëntor. Në bazë të këtij relacioni, Presidenti i Republikës, në atë kohë z.Sali Berisha, i dërgoi Kuvendit më 20 nëntor 1993 një mesazh në të cilin argumentonte nevojën e ndryshimit të datës së Çlirimit nga 29 në 28 Nëntor. Po atë mbrëmje unë i dhashë korrespondentit të BBC-së së Londrës në Tiranë një intervistë në të cilën deklaroja ndër të tjera: "Mesazhi i Presidentit përmban një vlerësim të drejtë shkencor të Luftës Nacionalçlirimtare, si një luftë që solli çlirimin e atdheut të okupuar nga blloku fashist dhe si luftë që e rreshtoi Shqipërinë në anën e koalicionit anglo-sovjeto-amerikan. Veç kësaj, mesazhi i Presidentit është një nderim për dëshmorët e luftës që ranë për liri, për drejtësi, për barazi shoqërore". Por, theksoja se "para se t‘i paraqitej Kuvendit propozimi i mbështetur në vendimin e një komisioni, do të ishte mirë që argumentet, të cilat mesazhi i Presidentit nuk i përmban, t‘i bëheshin të njohura publikut me anën e shtypit dhe t‘u jepej mundësia historianëve dhe dëshmitarëve të tjerë, të paraqisnin argumentet e tyre", mbasi theksoja se "nuk ka vetëm kujtime, por ka të dhëna të sigurta se Shkodra dhe për rrjedhim mbarë Shqipëria, u çlirua përfundimisht më 29 Nëntor 1944". Më tej theksoja se anëtarët e komisionit duke dashur të vërtetojnë se Enver Hoxha ishte falsifikator, i kanë dhënë merita atij pasi paska synuar të përputhë fitoren e Luftës Nacionalçlirimtare me vendimin historik të Kuvendit të Vlorës të vitit 1912. Pasi deklaroja se ndryshimi i datës së Çlirimit duhej t‘i shtrohej një diskutimi në shtypin e përditshëm, përfundoja: "nuk duhet marrë si punë aq e lehtë të ndryshosh pas 50 vjetësh një datë lapidare që është ngurosur në historinë tonë kombëtare". Megjithatë, Kuvendi me shumicë votash miratoi atë mbrëmje ndryshimin e datës së Çlirimit nga 29 Nëntor në 28 Nëntor. Në 30 tetor 1997, Kuvendi e trajtoi edhe një herë çështjen e datës së Çlirimit të vendit. Kuvendi rivendosi si festë zyrtare të Çlirimit përsëri 29 Nëntorin e vitit 1944. Që atëherë, 29 Nëntori figuron në aktet themelore të shtetit shqiptar si data e Çlirimit të Atdheut nga zgjedha nazifashiste.
Megjithatë, kohët e fundit qarqet e mëparshme të pakënaqura vazhdojnë të ngulin këmbë për rikthimin te data e 28 Nëntorit. Këtë radhë, zoti Sali Berisha si Kryeministër i Republikës së Shqipërisë, ka dhënë përgjigjen e matur se çështja e Çlirimit të Atdheut nga zgjedha nazifashiste, më 28 apo 29 Nëntor, është çështje që u përket historianëve ta zgjidhin. Por, përkrahësit e Çlirimit të Shqipërisë më 28 Nëntor nuk dëgjojnë nga ai vesh. Madje, edhe Ministria e Arsimit dhe e Shkencës i ka furnizuar shkollat tona me dy tekste të Historisë së Shqipërisë, në dy variante nga të cilat njëra mbron si ditë çlirimi 29 Nëntorin, tjetra 28 Nëntorin 1944. Është me të vërtetë turp, që të shfrytëzohet liria demokratike në mënyrë të tillë, duke shkaktuar çoroditje edhe tek nxënësit. Përderisa ka në Kushtetutë një datë të caktuar, përdorimi i dy datave për një ngjarje shumë të freskët nuk na nderon aspak. Madje, na turpëron, pasi na prezanton si një popull që nuk dimë as historinë tonë të re.
Buletini që shtypej në Priskë, pararendës i gazetës "Bashkimi"
Kundërshtarët e Enver Hoxhës le ta shajnë Enver Hoxhën sa të duan, ku të duan e si të duan, por jo për ngjarje si data e Çlirimit të Shqipërisë, të cilat janë vepra të popullit shqiptar e jo të Enver Hoxhës. Argumentet që kanë sjellë përkrahësit e datës së çlirimit më 28 Nëntor 1944, nuk janë akte dokumentare, por spekulime në leximin e tyre. Deri sot ata sillen e nga sillen e po ato referime spekulative përdorin. Dokumentet historike që janë përdorur nga historianët deri sot - shqiptare, gjermane, britanike, amerikane - flasin në mënyrë bindëse se ushtari i fundit gjerman u largua nga Shkodra në mëngjesin e 29 Nëntorit 1944 dhe po atë ditë disa orë më vonë edhe nga kufijtë e Shqipërisë. Si rrjedhim, dita e Çlirimit të Shqipërisë më 29 Nëntor 1944 nuk ka përse të lëvizë. Meqenëse dokumentet janë të njohura, nuk ka përse të rikthehemi tek ato. Mjafton që ato të lexohen me objektivitet. Këtu dua të sjell si dëshmi kokëfortë disa njoftime shqiptare të atyre ditëve, shumë pak të njohura, ose të shfrytëzuara mbrapsht, të cilat kundërshtarët do të kenë të vështirë t‘i hedhin poshtë ose ta deformojnë, siç e kanë zakon, përmbajtjen e tyre.
Në muajt e fundit të okupacionit gjerman, kur filloi çlirimi i qyteteve të mëdha, Shtabi i Përgjithshëm i UNÇL-së, nxirrte një buletin gati të përditshëm me ngjarjet e luftës. Buletini me titull "Buletini i Luftës Nacional-Çlirimtare" shtypej në një shtypshkronjë ilegale të vendosur në fshatin Priskë afër Tiranës. Buletini shtypej zakonisht në një fletë me dy faqe, afërsisht deri në fund të dhjetorit 1944, kur filloi botimin gazeta "Bashkimi". Sikurse tregon fotokopja këtu pranë, nga pamja tipografike, Buletini nuk kishte dallim nga media e zakonshme e ditëve tona. Për arsye që kuptohen, mungonin vetëm ilustrimet. Sidoqoftë, duhet pasur parasysh se në çdo numër buletini si dhe gazetat e sotme ngjarjet e ditës së kryeqytetit, i botonte në numrin e ditës së nesërme ose të pasnesërme, kurse ato të rretheve nganjëherë edhe në disa ditë vonesë.
Më 28 Nëntor 1944, Buletini për shkak të festës kombëtare, nuk doli në qarkullim. Atë ditë, qeveria e përkohshme, fill pasi hyri në Tiranën e çliruar, vendosi që Dita e Pavarësisë të kremtohej tri ditë me radhë. Më 28 Nëntor do të ishte festa zyrtare e mbarë shqiptarëve, brenda dhe jashtë vendit; më 29 Nëntor festën e Pavarësisë do ta kremtonte Organizata e Rinisë Antifashiste (BARSh-i); më 30 Nëntor do ta kremtonte Organizata e Gruas Antifashiste (BGASh-i).
Të nesërmen, më 29 Nëntor, numri 51 i Buletinit qe mbushur me kremtimin e festës së Pavarësisë në Tiranë, duke i dhënë një vend të rëndësishëm hyrjes së qeverisë demokratike në kryeqytet dhe fjalimit të njohur që mbajti atë ditë E. Hoxha. Të nesërmen, më 30 Nëntor, buletini qe mbushur përsëri me reportazhe rreth kremtimit të Ditës së Pavarësisë në kryeqytet. Në këndin e djathtë të buletinit, brenda një katrori me titull "Ora e fundit", njoftohej tekstualisht: "Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare njofton: Repartet e Ushtrisë Nacionalçlirimtare, që veprojnë në veri të Shqipërisë, çliruan Shkodrën".
Dihet se rruga Tiranë-Shkodër qarkullohej me vështirësi, për shkak të katër urave që kishte hedhur në erë ushtria gjermane (ura e Gjoles në Fushë-Krujë, ura e Matit në Milot, ura e Drinit në Lezhë dhe ura e Bahçallëkut në Shkodër). Njoftimi mbi çlirimin e Shkodrës u përcoll gjatë ditës së 29 Nëntorit nga korpusi II në Tiranë me radiograf. Kjo shpjegon arsyen përse lajmi i çlirimit të Shkodrës u botua në Buletin të nesërmen, më 30 Nëntor. Njoftimi me radiogram i çlirimit të Shkodrës më 29 Nëntor 1944 dëshmohet dhe nga një burim tjetër. Në buletinin e datës 1 dhjetor (nr. 53) është botuar një reportazh mbi kremtimin e Ditës së dytë të Flamurit, pra më 29 Nëntor nga Organizata "Bashkimi i Rinisë Antifashiste Shqiptare" (BRASh). Në mitingun, i cili zhvillohej paradite në sheshin që sot mban emrin "Nënë Tereza", fjalimin kryesor e mbajti presidenti i BRASh-it, Nako Spiru. Disa minuta pasi mbaroi fjalimin e vet, Nako Spiru u kthye përsëri në tribunë dhe tha, sipas Buletinit, tekstualisht:
"Shokë! Në këtë çast Shtabi i Përgjithshëm lajmëron se Ushtria jonë heroike çliroi Shkodrën. Shqipërinë tonë e kemi krejt të lirë". "Entuziazmi, vazhdon buletini, shpërthen pa kufi. Rregulli dhe radhitja nuk mbahen dot më. Të gjithë bërtasin ‘Rroftë Ushtria Nacionalçlirimtare! Rroftë Shqipëria e lirë demokratike‘ ... dhe nga gëzimi fillojnë të gjithë të hedhin kapelet në erë, të këndojnë, të brohorasin aq tepër sa mund të dëgjohen në anët e largëta të qytetit".
Disa ditë më vonë, buletini i datës 5 dhjetor 1944, në rubrikën "Lajme të brendshme", përmban një njoftim zyrtar lëshuar nga Korpusi II i UNÇL-së, i cili tani e kishte selinë e vet në Shkodër. Aty thuhet ndër të tjera: "Mbas grushteve të forta që hëngrën gjermanët në Krrabë, Tiranë e kudo gjetkë të tmerruar u mblodhën në qytetin e Shkodrës, qytet i fundit që mbetej për t‘u çliruar pas 28 Nëntorit". Më tej: "Më 29 Nëntor forcat e Korpusit të tretë hyjnë në qytetin e Shkodrës të pritura me brohoritje nga i gjithë populli i qytetit" .
Dy javë e ca më vonë, arriti në redaksinë e Buletinit të Luftës Nacional-Çlirimtare një letër nga një partizan i reparteve të UNÇL-së së Shkodrës me përshkrime mbi çlirimin e qytetit. Ai, me siguri nuk e parashihte se një vit më vonë Asambleja Kushtetuese do të vendoste më 30 Nëntor 1945 si festë kombëtare të saj 29 Nëntorin, ditën e shpalljes së Republikës Federative. Nga letra deri si e pashfrytëzuar edhe pse e gjatë, vlejnë të riprodhohen disa fragmente me rëndësi për çështjen që po trajtojmë. Aty thuhet ndër të tjera:
"Partizanët i janë avitë qytetit të Shkodrës nga të gjitha anët. Shkodra, vendi i fundit që i ka ngelë nazistave e tradhëtarëve, asht në pragun e sulmit partizan. Okupatori e këlyshët e tij e kuptojnë mirë gjendjen kritike të tyne. Kanë marrë mësim të hidhët nga Tirana heroike! Prandaj duen që me çdo kusht të mos të përsëritet edhe një herë kjo betejë barrikatash, mos të përsëritet lufta rrugë për rrugë, shtëpi për shtëpi e dhomë për dhomë. Ata e din mirë se hovin partizan s‘mund ta luanin as topi, as mitralozi e as tanksi. Për këtë arsye, shpejtohen që me i thanë lamtumirën e fundit Kryeqytetit të Teutës, Shkodrës së Perlatit, Brankos, Jordanit e sa e sa dëshmorëve të tjerë.
Por Shkodra nuk dishëron me i lëshue fashistët gjermanë pa u a skuqë këmishën. E ja që nji luftim i ashpër ndezet te ura e Mesit, nja 4-5 km. jashtë qytetit, në mes të batalionit të dytë të grupit të Shkodrës dhe nazistavet barbar.
Anmiqtë janë shumë! Kanë futë në përdorim edhe artilerin e tanksat. Partizanët e grupit të Shkodrës luftojnë heroikisht dhe jo vetëm që nuk i lëshojnë asnjë pëllëmbë tokë anmikut, por përkundrazi me thirrjen karakteristike të kaq fitoreve "para partizan" hidhen në sulme pushka kundra topit, gjoksi kundra tanksit.
Dhe mrekullia u ba!
Pse mbas gjasht orësh luftimesh të rrebtë, partizanët e grupit të Shkodrës të ndihmuem edhe nga njësina të brigadës VI-të, arrijtëm me e çpartalluem anmikun i cili, i turpnuem e i vramë si në të gjitha viset e tjera të Shqipnisë, hiku me bisht ndër shalë, por jo pa lanë gjurmat e barbarizmës së tij.
Pse mbas mesnate të natës 28 Nëndorit plasje të tmerrshme tronditën Shkodrën.
Ishin urat e Bunës e të Bahçallëkut që hidheshin n‘erë nga vandalët e shekullit XX-të.
Atë natë ishte nji errësinë që me futë gishtat ndër sy. Hana ishte mshefë që mos të shihte krimet monstruoze të hunëve modernë. Kishte pa mjaltë që në Borovën e shkretë e deri në Tiranën martire.
Por të nesërmen ditën e 29 Nëntorit gëdhin një kohë e mrekullueshme. Dielli u çue n‘orizont me madhështi si të donte me i dhanë qytetarëve të Shkodrës, që hala flejshin, sihariqin e madh të çlirimit.
Kur s‘vonoi shumë e në të gjithë qytetin plasi pushka. Aty këtu dëgjohesh dhe ndonjë krizëm e fortë bombje e fishkullim i mprehtë mitralozëi.
Por këto ishin pushkë gëzimi. Pse mbrenda në Shkodër nuk ndodhesh ma asnjë këmbë gjermani e nga ana tjetër pararojet e Brigatave 7, 22, 23 e 24 kishin kalue Drinin dhe gati ishin avitë në zemrën e qytetit.
Lajmi u përhap me shpejtësin e rrufesë. Turma turma vinte populli para sheshit të Prefekturës për të pritë çlirimtarët dhe për të dëgjue zanin e tyne që, pa u drojtë fare, buçiti për pesë vjetë me radhë në mal, në fushë, në qytet e kudo".
Letra mbyllet me këto fjalë:
"Dita e 29 Nandorit qe për popullin e Shkodrës një gëzim i dyfishtë e para pse iu hoq nga supat pesha e randë e robnisë, dhe e dyta pse me çlirimin e Shkodrës u çlironte e tanë Shqipnija, merrte fryres dhe e pushtetit popullor".
Letra e partizanit anonim e shkruar fill pas çlirimit të Shkodrës, ka vlerën e një dokumenti historik, e cila nuk lë shteg as për shtrembërime, as për interpretime keqdashëse.
Si përfundim, njoftimet që përmban Buletini i Ushtrisë Nacional-Çlirimtare deri sot të pashfrytëzuara, mbase edhe të panjohura, se Shkodra, së bashku me të edhe e gjithë Shqipëria, u çliruan nga zgjedha gjermane më 29 Nëntor 1944 - përputhen pikë për pikë me dokumentin e shtabit gjerman, ku thuhet se ushtari i fundit i Wermacht-it, u largua nga toka shqiptare më 29 Nëntor 1944; me mesazhin e atyre ditëve të Departamentit të Shtetit të ShBA-së, me të cilin përshëndetej çlirimi i Shqipërisë më 29 Nëntor; me pohimin e misionarëve britanikë, të cilët pranojnë nga ana e tyre çlirimin e Shqipërisë më 29 Nëntor 1944 dhe, mbi të gjitha, me deklaratat e kuadrove të reparteve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare që morën pjesë në çlirimin e qytetit të fundit të Shqipërisë, të cilët pohojnë gjithashtu se Shkodra dhe Shqipëria u çliruan më 29 Nëntor 1944.
Shqip
No comments:
Post a Comment