Ashtu si gjithë shqiptaria, edhe gjuha shqipe po kalon kohë të vështira.
Duke qenë se gjuha është treguesi i vërtetë i ecurisë së një kombi, çdo shqiptari i del si detyrë themelore mirëmbajtja e gjuhës sonë të lashtë.
Është koha e duhur që të krenohemi me gjuhën tonë, duke luftuar për t’i dhënë asaj vendin që meriton. Përmasat e saj të vërteta janë pluhurosur sot nga gremisjet e kohëve dhe gjenden mjerisht nën këmbët e ecurisë së disa kombeve evropiane dhe gjuhëve të tyre, ku këto të fundit mbahen për gjuhë të fisme. Por shumë shpejt historia e gjuhësisë do ta shohë të vërtetën në sy e ajo e ka emrin “
gjuha shqipe”.
Dega e gjuhësisë që studion prejardhjen e një fjale,
etimologjia, nuk mund të bëjë dot pa shqipen. Mjaft gjuhëtarë evropianë i kanë bishtnuar këtij fakti dhe sot nevojitet të bërit revolucion në etimologji, për hir të së vërtetës. Gjithsesi, nuk kanë munguar gjuhëtarët që e kanë trajtuar rolin e shqipes në fjalëformime. Albanologë si
Hahn, Vajgand, Majer, Bop, D’Anzheli, Myler, Zhak, Manjani, Belushi, Falaski, Shuflaj, Kola, Çabej apo Demiraj kanë punuar, kush më shumë e kush më pak, në vazhdën e rilindasve shqiptarë, për të ngritur shqipen nga rrënojat mesjetare. Ka pasur debate shkencore, vazhdon të ketë dhe, në të ardhmen, debati do të bëhet betejë. Përfundimet janë të paparashikueshme, por një gjë dihet mirë: s
hqipja do të flitet përjetësisht!
Qëllimi parësor i këtij shkrimi është rritja e ndërgjegjësimit ndër shqiptarë për gjuhën e madhe që kemi folur e flasim. Si objekt, do të shohim disa rrënjë shqipe në fjalë të huaja. Nuk do të përmendim këtu zëshmimin, rotacizmin a përngjashmimin, për të lehtësuar gjuhën, por kjo nuk do të thotë se nuk do të dëshmojmë pjesërisht se gjejmë gjurmë të shqipes në disa gjuhë të huaja. Sado i gjejmë sot shpesh mes nesh, ca edhe me tepri,
italishtja, spanjishtja, gjermanishtja, anglishtja, rumanishtja, sllavishtja, greqishtja, turqishtja e latinishtja flasin një shqipe të heshtur. Dimë nga historia se fise ilire e pellazge jetonin edhe në Italinë e sotme, përveçse në Ballkan. Njihen mesapët e japygët, por Herodoti përmend se venedikasit ishin me prejardhje ilire (
Herodoti, pj.1, fq.196). Vërtet, venetët, paraardhësit e venedikasve, mbajnë në emrin e tyre të lashtë fjalën e lashtë shqipe
vend, në dialekt
ven.
http://www.etymonline.com/index.php?term=Venice&allowed_in_frame=0
Të jetë një rastësi? Ka shumë mundësi. Por edhe studiuesi
Aristidh Kola pohon se “…shumë emra italianë sot tregojnë prejardhjen e tyre nga shqiptarët dhe… ilirët e lashtë përbënin hallkën lidhëse midis helenëve dhe romakëve.
(“Arvanitasit”, A. Kola, fq. 231)”. Në fakt, po të vëmë re fjalën italiane (dikur latine)
gamba, do të shohim se ngjason disi me fjalën tonë
këmbë, në dialekt
kâm. Gjithashtu, italianët i thonë
gola fytit, ndërsa ne kemi fjalën
gojë, e cila duket më qartë në foljen
ingoiare të italishtes, që do të thotë
gëlltis, fus në gojë. Fjala
mente e italishtes ngjason me fjalën
mend/mendje të shqipes. Të jetë edhe kjo një rastësi? Por rastësi të tjera gjejmë edhe në shumë folje të italishtes, dikur të latinishtes. Kështu
creare është e njëjta me foljen tonë
krijoj. Por ndërkohë që italianët kanë fjalën
testa për kokën, sikurse latinët kishin
caput, ne kemi edhe fjalën tjetër
krye, në dialekt
kre, që duket të jetë rrënja e vërtetë e fjalës së huaj
creare. Njësoj ia nxjerrim kryet edhe foljes italiane
lavare, që në shqip përputhet me foljen tonë të lashtë
laj, me rrënjë
la-. Kujt t’ia ketë marrë kujt? Nuk e dimë, por shohim njëherë edhe foljen italiane
dare, që është
jap e shqipes. Në kohën e kryer të thjeshtë folja jonë bën
dha, që është e njëjta rrënjë me italianen
da(-re). Edhe folja
aprire e italishtes bën
hap, në dialekt
ap. Pyesni veten, a ka mundësi që folja tjetër e italishtes
lasciare[lexo: lashare] t’i jetë dhënë shqipes
lëshoj? Duhet dyshuar, se
lëshoj e shqipes ka për rrënjë foljen
lë. Po sikur të jetë e anasjellta? Edhe folja
vestire që i përgjigjet shqipes
vesh, mbath duket të ketë për rrënjë foljen tjetër të shqipes
vë, në dialekt
ve. Po kështu, një tjetër folje e italishtes,
smarrire (
humbet, vyshket në shqip) duket të ketë foljen tonë
marr (
prendere në italisht) në trup të saj, që i jep kuptimin
humb diçka, marr nga gjendja fillestare. Këtu rastësitë rriten. Por sa rastësi gjejmë në fjalën latine
veteranus që e paska prejardhjen nga
veter- dhe
vetus po të latinishtes, sipas fjalorit të njohur origjinë-shpjegues amerikan
Merriam-Webster (botimi 1994)? Edhe ne në shqip e kemi fjalën
i vjetër, porsi latinishtja
veter, por vitit ne i themi
vit ose
vjet, çka formon edhe mbiemrin
i vjetër, kurse latinët e neolatinët kanë
annus për fjalën tonë
vit. Të tjera “rastësi” gjejmë edhe në fjalët latine
angustus (- i ngushtë),
ecce (- qe, ja) e plot të tjera që nuk po i sjellim këtu.
Por gjurmë të shqipes gjejmë edhe në mjaft emra krahinash apo vendesh në Italinë e sotme (se mos vetëm aty!). Rrethinat dhe qyteti i Barit në Itali, vendbanimi i japygëve dikur, është një fushë e tërë, dikur vetëm me…
bar. Aty nuk ka asnjë pllajë. Qyteti i Brindizit ndodhet sërish në bregdetin Adriatik.
Brindisi në italisht do të thotë
dolli, por kemi përshtypjen që dollitë e kohëve të hershme nuk ngreheshin si sot, me gota apo shishe, por me
bri, çka duket të jetë edhe rrënja e fjalës italiane për dollinë,
brindisi. Nuk dimë ta shpjegojmë faktin që në Itali gjendet një qytezë me emrin
Pula (në Sardenjë), por krejt njësoj e gjejmë edhe në bregdetin e Kroacisë, dikur
dalmato-liburn (ilir). Për etimologjinë e qytetit të vjetër
Trieste, prof.
Shaban Demiraj mendon se vjen nga bashkimi fjalor
treg-është, dikur
trieg-este. Dihet këtu roli tregtar që ka patur e ka ky qytet, si pikë kyçe në Adriatik. Termi
Toskanë që gjendet në Itali ngjason me atë
Toskëri të shqipes, ndërsa arsyetimin historik të kësaj pse-je e plotëson prof.
D’Anzheli. Vullkani
Etna në Siçili duket të ketë një emër të lashtë. Ky është një nga më aktivët, dhe nuk pushon edhe sot së shpërthyeri. Kur një trup është shumë i nxehtë, për të shprehemi se
ka etje, është mjaft i etur (që këtej dialekti
E etuna, e etna). Rrënja
et e shqipes formon edhe fjalë të tjera. Moria e fjalëve dyshkronjëshe e dytingujshe të shqipes (si
err, dhe, ka, pa, lë, vë, ik e dhjetëra) sjellin zbulime aspak paqësore për gjuhët e sotme evropiane. Edhe fjala
terrorist, aq e lakuar dhe “e dashur” për veshët e sotëm botërorë, flet shqip!
Terrorist dihet të vijë nga latinishtja
terror dhe
terrēre që do të thotë
frikësoj. Por në shqip kemi edhe fjalën
terr ose
errësirë, që kanë rrënjë të përbashkët
err. Kjo folje shqipe ka edhe kuptimin
mbyll, prish, dëmtoj, nxij e gjëra frikësuese si këto, pikërisht tipike për një… terrorist. Kështu shqipja padashur flet sa në OKB, sa në gojë të Bushit e sa në të Papës.
Ndalemi këtu me italishten, për shkak nxënësie, por gjurmë të shqipes gjejmë edhe në emra kafshësh, vendesh, sendesh dhe gjiri fisnor. Latinishtja, gjithsesi, ruhet ende më mirë në gjuhën spanjolle. Fjala spanjolle
treque [lexo: treke] përkthehet
treg, shkëmbim, ndërkohë që fjala normale spanjolle për tregun është
mercado. Spanjollët u thonë buzëve edhe
bozo, ndërsa vajzës
chica[çika], ashtu si një dialekt yni që i thotë vajzës
çikë/-a. Ndërkohë që në spanjisht ngjyrës së bardhë i thonë
blanco, pulëbardhës i thonë
pardela. Nga gjuhësia shohim se bashkëtingëllorja buzore
p është e njëjtë me atë
b, me përjashtim të zërit. Njësoj ndodh edhe me ato dhëmbore
d e
dh, nga ku rrjedh se
pardela (në shqip
pulëbardhë) është e njëjta gjë me
bardhela. Në spanjisht gjejmë edhe fjalën
mas, që i përgjigjet shqipes
më, në dialekt
ma. Kjo “rastësi” spanjolle ka të njëjtat kuptime që ka edhe fjala shqipe. Ajo përdoret edhe si ndajfolje, edhe si pjesëz formuese e shkallëve të mbiemrit, njësoj si në shqip. Sasia e fjalëve të spanjishtes që kanë lidhje me shqipen është krejtësisht e shpjegueshme sikur gjuhëtarët e historianët të marrin parasysh
teorinë pellazgjike. Ndër të tjera, ajo thotë se ka pasur lëvizje pellazgësh nga trojet tona për në gadishullin iberik të sotëm, ku një pjesë u ngul aty dhe një tjetër vërshoi drejt Britanisë së sotme (shih
Kola dhe
D’Anzheli).
Për të mbërritur te gjuha angleze, kjo është e formuar nga një sasi gjuhësh(kelte, gjermanike, nordike, frënge, etj.). Duke pasur gjurmë të latinishtes, në anglisht gjejmë lehtësisht fjalë që përmbajnë rrënjë të shqipes. Po përveç këtyre, gjenden edhe fjalë të tjera larg latinizmave e krejtësisht të ngjashme me shqipen. Demit apo
buallit(në dialekt
búll) anglezët i thonë
bull, ndërsa lopës (apo
kaut) i thonë
cow[kau]. Fjala
vdekje haset në dialekt edhe
dekë, deka, kurse në anglisht e gjejmë
death [deth]. A mund të jetë një rastësi që folja
cry e anglishtes është e njëjtë me
qaj të shqipes? Po ta zbërthejmë, folja
qaj, siç e ruan gegërishtja, bëhet
klaj dhe folja angleze
cry lexohet [kraj]. Njësoj gjejmë foljen
know[nou] që do të thotë
njoh dhe foljen
see[sí] që përkthehet
shoh (krahaso:
shih). Kështu vijojnë edhe folje si
stretch [streç] që përkthehet
shtriq, shtriqem. Gati të gjitha fjalët e lartpërmendura të anglishtes nuk hasen në gjuhët neolatine. Sërish, ndalemi këtu me anglishten.
Por edhe në gjermanisht, si një nga gjuhët e trungut të ashtuquajtur indoevropian dhe që ka formuar edhe gjuhën angleze, gjejmë fjalë si
Milch që është
qumështi në shqip. Në fakt, ky ushqim është pikërisht ai që njeriu ua mjel kafshëve, apo, më mirë të themi,
ai që milet (krahaso foljen
mjel, mil me
Milch). Në gjermanisht ekziston edhe folja
melken, që përkthehet
mjel. Gjejmë edhe folje të shumta, ku spikat folja
rennen që përkthehet
rend, d.m.th.,
vrapoj; po t’i heqësh mbaresën tipike gjermane foljes
rennen, përftohet forma dialektore e shqipes
rend. Kështu kemi
ren në shqip dhe
ren në gjermanisht, si folje të të njëjtit kuptim, duke u bërë kureshtarë se si u bërtiste
Frederiku i Madh ushtarëve të tij për në luftë. Listës sonë të përciptë në këtë shkrim i shtojmë edhe foljet
spotten [shpoten],
drehen,
kapern që përkthehen përkatësisht
shpotis,
dredh dhe
kap. Gjykojeni vetë ngjashmërinë. Për të cituar ndonjë mbiemër të gjermanishtes, po zgjedhim
leer, që përkthehet
i lirë. Kështu gjendemi në të njëjtin trung me gjermanishten, në atë që njihet si indoevropian, por teza pellazgjike nuk e përmban domosdoshmërisht njohjen e gjuhësisë indoevropiane. Sipas Kolës, gjuha e pellazgëve, etruskëve, helenëve(
mos i ngatërro me grekët e sotëm), ilirëve, arbërve dhe shqiptarëve të sotëm,
shqipja, nuk ka të përbashkëta me çka mund të quhet
“indiane”. Ai nuk pranon lëvizje të hershme popullsish nga India e sotme drejt Ballkanit perëndimor e Mesdheut të tilla që të kenë formuar trungun pellazgjik. Kurse të paktën historia dëshmon për pushtimin territoresh gjermanike nga Perandoria Romake, për përbërjen e së cilës i kemi do fakte. Sidoqoftë, enigmat janë të mëdha dhe dokumentet historike të pakta. Madje Kola shpjegon edhe arsyet në punimin e tij
“Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”, botimi shqip, 2002.
Kurse përsa i takon grekëve të sotëm, ata krenohen me perënditë e tyre të
Olimpit, me historitë e
Trojës apo me
Odisenë. Se si ka përfunduar Greqia e sotme dhe greqishtja e sotme, këtë e dëshmojnë disa studime albanologjike të D’Anzhelisë, Kolës, etj. Se ç’fatkeqësi qe për popullin tonë historia e Greqisë dhe greqishtes së sotme, këtë nuk mund ta tregojmë në pak rreshta, faqe apo libra.
Që të vërtetosh se je grek(d.m.th., helen), më parë duhet të provosh se je arvanitas, - pohon Aristidh Kola. Kjo thënie e dyshimtë në dukje është sa e vërtetë, aq edhe rrëqethëse për vetë faktin se si është shkruar (apo duhet thënë
shkarravitur[‘b]) historia botërore.
Vërtet, greqishtja ka pjesën e saj në formimin e latinishtes apo të anglishtes, por ç’është greqishtja e çfarë e ka formuar atë?
Ç’e ndan greqishten e vjetër nga atë të re?
Pse fjalori i Isiodit me fjalë homerike(shih Kola, 171-3)
ngjan krejt me shqipen dhe aspak me greqishten e sotme? Pse D’Anzheli dhe Kola ranë në të njëjtat përfundime, pa ditur studimet e njëri-tjetrit, të tilla që të pohojnë se Shqipëria dhe Greqia e sotme duhet të ishin metafizikisht i njëjti shtet? Pse sot pjesa më e madhe e shkencëtarëve e kundërshton hipotezën pellazgjike, edhe pse mjaft cepa të Evropës flasin etimologjikisht shqip? Pse transformohen thëniet e Herodotit dhe shtrembërohet Homeri? Përgjigjet janë më në jug të Greqisë dhe diku më në lindje e veri të Ballkanit. Por që të kuptosh të gjitha këto vlerësime, teza e hipoteza, duhet së pari të kuptosh se ku e si gjendet shqipja, vlerat e saj dhe përmasat e saj.
Etimologjinë e fjalës pellazg D’Anzheli e shpjegon nga fjalët pjellë + e bardhë(“Enigma”, fq. 85). Më i ndërlikuar është versioni i Strabon-Mylerit, por më bindës. Etimologjinë e fjalës
helen Kola e shpjegon në të njëjtën mënyrë që bën me fjalën ilir, nëpërmjet rrënjës i lartë në dialekt (i lia). Njësoj shpjegohet edhe emri tjetër i Trojës, Ilion (krahaso: Iliada). Termin etrusk D’Anzheli e shpjegon nëpërmjet fjalës së vjetër të shqipes
dru në njërin version dhe dushk në tjetrin. Këtu mund të shtojmë edhe të famshmit
druidë, që kanë lidhje etnografike me etruskët. Etimologjia e fjalës
arbër shpjegohet nga e njëjta rrënjë e lashtë e fjalës pellazg. Ka variante që fjalën shqiptar e nxjerrin nga exibere e latinishtes dhe të tjera që e duan nga shpendi krenar, i lirë e i rrallë, shqipja. Vazhdon të ketë debate mbi këtë, por disa studiues mediokër nuk duan t’i studiojnë edhe kriteret e këtij populli të lashtë, krahas fjalëve shqipe apo joshqipe. Fjalori i njohur i përpunuar Merriam-Webster nuk e përmend fare Gjergj Kastriotin dhe Enver Hoxhën në fletët që ia kushton biografisë (njerëzve të shquar) botërore, ndërkohë që gjejmë aty lloj-lloj udhëheqësi filipinas apo kryetari indian.
Mirë këta, po as e njohura Nëna Terezë, që po shpallet edhe shenjtore? Kjo e shpjegon faktin që, në origjinat e fjalëve që fjalori zbulon, gjejmë shumë gjuhë përveç asaj shqipe, a thua se më lart ne dhe mjaft albanologë kemi parë ëndrra syhapur! Kuptojeni, pra, se disa “gjuhëtarë” të sotëm ndikohen (apo duhet thënë paguhen) nga politika të tilla që pësojnë shkatërrime sikur hipoteza pellazgjike të shndërrohet në tezë. Le të rrojë sot historia botërore dhe shqipja të quhet një gjuhë rrugicash e birucash?! Vetëm një mori shkrimesh, diskutimesh, kërkimesh e studimesh mbi gjuhën shqipe do të bëjnë një ditë të mundur një përmbysje të madhe. Andaj sot duhet nxitur kërkimi mbi gjuhën shqipe, dashuria dhe respekti ynë për këtë gjuhë dhe bërja e njohur botës për këtë gjuhë.
E mbyllim me disa emra trojanësh e helenësh, pasardhës të të cilëve ishin ilirët, etërit tanë. Hektori, komandanti trojan ishte njëkohësisht një bujk i shquar. D’Anzheli gjen foljen heq,
hek në emrin e tij (kupto: ai që hek barin, kositësi, heqtori). Në fakt, këta janë emra që u kanë mbetur heronjve të lashtësisë, dhe jo emra që u janë vënë në lindje, ashtu sikurse Gonxhe Bojaxhi u njoh më vonë si Nënë Tereza apo sikurse Migjeni, kur lindi, quhej Millosh Nikolla. Këtë e pohon edhe Kola teksa studion emrat e Aleksandrit të Madh apo Demostenit(124). Enea, trojani që shpëtoi pa u vrarë në luftë dhe që u end nëpër Thesali, Epir e Itali para se të formonte atje një qytetërim, zbërthehet nga fjala shqipe end, endem, në dialekt en. Nuk po ndalemi te zbërthimet e Nestorit, Akilit, Kasandrës, Agamemnonit, Paridit, etj., por kini parasysh se të gjithë flasin shqip, njëri më bukur se tjetri.
E njëjta “fatkeqësi” për pseudohistorinë e sotme e pseudogrekët e sotëm ndodh edhe me perënditë e Olimpit. Këta flasin shqip në një masë 99%! Kështu Afërdita nuk ka nevojë për koment, paçka se grekët e sotëm nuk “arrijnë” ta shpjegojnë këtë fjalën e tyre “të pakupimtë” afroditis. As fjalori Merriam-Webster “nuk e di”(fq.40)!
Por do t’ua mësojmë ne shqiptarët, të fundmit e atyre që i krijuan këto perëndi. Njësoj Efesti flet shqip, teksa ishte farkëtari i të gjitha veshjeve e armëve për perënditë(krah.: Efesti – e vesh, e mbath). Zeusi, ati i perëndive, flet një shqipe të pastër, teksa duhet gjetur në emrin e tij fillestar Dias, i cili vjen nga folja di, shqyrtimin e së cilës e jep gjerësisht Kola(187-8). Kështu bën edhe Hera(nga erë), Athinaja(nga them, thënë), e me radhë.
Shqipen e hasim edhe në rumanisht, turqisht, arabisht e sllavisht, ndonëse në doza më të vogla.
Shqipja flet shumë për ata që kanë sy e veshë. Është e plogësht mundësia që të gjitha këto gjuhë të kenë ndërtuar shqipen; është bash e kundërta. Shembujt që sollëm këtu nuk janë maja e ajsbergut, por vetëm një gjethe peme. S’kishte se si të mos fliste kaq shumë gjuha e atyre burrave që ruajtën këtë Shqipëri, që luftuan për Greqinë, pavarësisht përfundimit, që luftuan mes tyre në Trojë, që u nisën drejt Indisë nën Aleksandrin e Madh, që mbajtën një perandori të tërë romake, që mbajtën ushtrinë e Napoleonit, Garibaldit e sulltanëve, drejtuan Egjiptin, perandorinë osmane e i ranë kryq e tërthor Mesdheut!
Lënda që përmban edhe shembujt e mësipërm po radhitet për një studim gjuhësor mbi etimologjinë. Puna e Çabejt ishte vetëm fillimi. Shqipja do të shkojë aty ku e ka vendin. Neve na del detyrë ta lartngrejmë atë, që nesër të na lartngrejë ajo.
Visi Elbasani - Viti 2003
