Rrëfimi i nobelistit turk pas vizitës së pak ditëve më parë në Tiranë. Njohja me shqiptarët, maoizmi i Hoxhës, letërsia e Ismail Kadaresë dhe alegoria e letërsisë nën komunizëm
"Nëse je turk dhe jeton në Stamboll ndeshesh ngado me kulturën shqiptare". Kështu flet për vehten dhe lidhjen e tij me kulturën tonë, Orhan Pamuk, nobelisti turk, që pak ditë më parë vizitoi për herë të parë Shqipërinë.
Duke biseduar me gazetarin Blendi Fevziu, nobelisti Pamuk, zbulon disa prej lidhjeve të tij me shqiptarët, jep konsiderata për shkrimtarin e shquar shqiptar Ismail Kadare dhe për letërsinë që bëhej gjatë komunizmit në vendet ku mbretëronte stalinizmi.
Z. Pamuk kur keni dëgjuar për herë të parë për këtë vend, për shqiptarët?
Ndoshta për herë të parë nuk kam dëgjuar për Shqipërinë por për shqiptarët. Arnaut Cigarri është diçka që e gatuante nëna ime.
Pra si fillim jam njohur me ushqimin, se ai është shqiptar, arnaut. Edhe emri i fshatit shqiptar, Arnautli, që është pjesë e qytetit. Pra, nisi kështu. Nuk dija shumë, por e dija që ishte një vend në Ballkan, sepse kur isha adoleshent ose me herët kam marrë pjesë në kampionatet e boksit dhe të basketbollit në Ballkan. Aty shihja shqiptarë. Pra, në situata të tilla. Së dyti më ndihmoi identiteti Ballkanik.
Dhe sigurisht gjëja e tretë ka qenë kur kam qenë në moshen 20 vjeçare në universitet ishte në mode maoizmi. Përmes kësaj kam besuar në maoizmin e Enver Hoxhës, të shqiptarëve. Nuk isha shume i interesuar në diçka të tillë.
Ishte rryma e modës e asaj kohe maoizmi i Hoxhës?
Jo, Maoizmi i Maos. Gjithmonë gjendeshin arsye për t'u ndarë nga njëri-tjetri dhe kështu përse të mos zgjidhnim maoizmin e Enver Hoxhës. Regjisori turk që ka fituar çmimin më të mirë në Festivalin e Filmit në Kanë, Ylmaz Gynej ka qenë për një farë kohe një pasues i Enver Hoxhës.
Shpresoj të kenë ndryshuar idetë tuaja.
Të gjithë i ndryshojnë idetë, por këta njerëz kanë diçka të veçante sepse ata nuk kanë vrare kurrë njeri, nuk kanë lënduar njeri veç vetes së tyre. Ata as nuk sundonin një vend, as nuk dëmtonin njeri, por besonin në budallallëqe. Pra është tjetër gjë të jesh në pushtet dhe stalinist dhe të jesh një njeri naiv që beson në budallallëqe dhe nuk lëndon njeri tjetër gjë.
Në libër rrëfeni se e dashura juaj e parë e ka pasur gjyshen shqiptare.
Nëse je turk dhe jeton në Stamboll ndeshesh ngado me kulturën shqiptare. Ka thënie turke që kanë ngjyrim shqiptar, romanticizmi, karakteri i fortë, inati dhe vullneti e të tilla tipare. Por nga ana tjeter është ajo që po më pyesni ju mua, trashëgimia kulturore e perandorisë.
Pas një a dy brezash të gjithë këta njerëz me origjinë shqiptare nuk mund të thoshin se ishin shqiptarë. Pra kjo mund të krahasohet lehtë me italianët në Amerikë. Brezi i parë thoshte me forcë që ishin italianë, ndryshe dhe kjo ndoshta për cështje biznesi, por më vonë këtë gjë e kujtonin njëlloj si një farë zbukurimi sesa një gjë thelbësore.
Po se brezi i parë më shumë se shqiptarë ishin osmanë, pjesë e një kulture e një perandorie.
Po, është e vërtetë. Ata ishin otomanë dhe ky është një mendim shumë ndryshe vështirë për t'u kuptuar. Ata janë një elitë sunduese. Ata ishin otomanë, pra as shqiptarë ose turq. Je një elitë sunduese që i drejton njerëzit si një bari.
Po. Ndonjëherë edhe nga bisedat ne media që kanë të bëjnë me një nga vezirët e fundit të perandorisë Ferit Damat Pasha, ai konsiderohet si shqiptar. Në fakt, ata ishin otomanë, pjese e një kulture, e një perandorie e një identiteti ndryshe.
Po, është e vërtetë. Eshtë njëlloj si me serbët, ukrainasit. Nuk është njelloj si ata që kërkonin identitetin duke ndërtuar xhami dhe hamame, që morën me vete shumë pasuri dhe e çuan në vendin e tyre.
Por në fund asgjë nuk mund të ndryshojë karakterin e një njeriu, sepse nacionalizmi modern nuk u shpik në atë kohë, sidomos modernizimi i tmerrshëm dhe i shpejtë. Racizmi nuk ishte në atë kohë në perandorinë osmane apo në ndonjë vend tjeter në atë kohë.
Z. Pamuk, ç'dini ju për letërsinë shqiptare?
Sigurisht njoh Ismail Kadarenë.
Keni lexuar ndonjë nga librat e tij?
Po, sigurisht një nga librat e tij të hershëm të përkthyer nga maoistët e Turqisë në atë kohë. Pastaj jam njohur me librin e tij të mëvonshëm deri tek të fundit. E respektoj, më pëlqen. Nuk e kam takuar kurrë personalisht. Libri flet për gjakmarrjen. "Prilli i Thyer". Ai ka një imagjinatë të shkëlqyer dhe është një shkrimtar që punon shumë.
Ai po ashtu ka shkruar edhe shumë libra për perandorinë osmane, ose për Shqipërinë e shkuar otomane. Janë shumë interesantë.
Edhe une kam shkruar romane historike dhe jam mbeshtetur tek shkrimtarë të tjerë, tek librat e tij historike, alegoritë e tij historike. Kam parë se e shkuara është përdorur si një alegori e së tashmes dhe kjo është bërë shumë kur ndihesh i shtypur. Në periudhën Staliniste, periudhën sovjetike, shkrimtarët rusë e kanë bërë këtë gjë.
Nuk mund të flisnin për Stalinin, por për Petron. E kane përdorur shumë këtë lloj alegorie. Në Turqi unë mund të shkruaja lirshëm për të tilla tema në fakt. Ishin më liberalë në atë drejtim.
Përse zgjodhët të vizitonit qytetin e Beratit?
Kam një tërheqje të vecantë për karakteristikat otomane, gjërat antike. Eshte edhe një qytet në Turqi që në disa aspekte është i ngjashëm me Beratin. Saframbolo. Do të doja ta shihja si vend. Kam studiuar tre vjet arkitekture dhe më pëlqen arkitektura otomane, më pelqen ai stil dhe zakonisht e pëlqej shumë.
Marrë me shkrurtime nga “Opinion”, Shekulli
Nobelisti Orhan Pamuk ka gjak shqiptar
Takimi i dytë ishte me kryeministrin Sali Berisha. Sipas faqes zyrtare të kryeministrisë, kreu i qeverisë i ka thënë shkrimtarit: "Për disa shekuj, shqiptarët i kanë dhënë Perandorisë Osmane personalitete të shquar, si Sami Frashërin, hartuesin e fjalorit të parë enciklopedik turk, Hasan Tahsinin, rektorin e Universitetit, Mehmet Akif, poetin e himnit kombëtar turk.
Elsa Demo
I vetmi takim jozyrtar, ai me studentë të Letërsisë, nuk u krye
Shkrimtari Orhan Pamuk pati një ditë të ngjeshur dje në Tiranë. Sapo mbërriti nga aeroporti, takimin e parë e pati me presidentin e vendit, Bamir Topi.
Nga faqja zyrtare e presidentit mësohet që kreu i shtetit, gjatë takimit ku merrte pjesë dhe ambasadori turk në Tiranë, Hasan S. Asan, t'i ketë pohuar nobelistit turk se vepra e tij shquhet "për këndvështrimin shumë origjinal, nivelin e lartë artistik si dhe guximin individual për të qenë influent në politikë dhe intelektualisht."
Kurse shkrimtari ka vënë në dukje se tashmë në moshën 58-vjeçare, ndihet disi në faj që nuk ka mundur të vizitojë dot vendin tonë më parë.
Takimi i dytë ishte me kryeministrin Sali Berisha. Sipas faqes zyrtare të kryeministrisë, kreu i qeverisë i ka thënë shkrimtarit: "Për disa shekuj, shqiptarët i kanë dhënë Perandorisë Osmane personalitete të shquar, si Sami Frashërin, hartuesin e fjalorit të parë enciklopedik turk, Hasan Tahsinin, rektorin e Universitetit, Mehmet Akif, poetin e himnit kombëtar turk.
Disa prej tyre ishin edhe formuluesit e ideve të shtetit të sotëm shqiptar dhe të aspiratave të tij europjaniste, si Sami Frashëri, Ismail Qemali, etj." Kurse shkrimtari ka shprehur gëzimin që vizitonte një vend mik, shumë të dashur për të gjithë turqit. "Duhet të kisha ardhur më parë, sepse edhe unë kam gjak shqiptar nga gjyshja ime, nga ana e nënës".
Takimi i tretë ishte në Rektoratin e Universitetit të Tiranës. U vu në sfond himni i Shqipërisë, himni i Turqisë, u dëgjua dhe gaudeamus igitur. Orhan Pamuk ishte aty mes profesorëve me toga të zeza, për t'u bërë doktori më i ri dhe anëtari më i ri i Universitetit të Tiranës.
Në sallë ndodhej edhe një autore e rëndësishme. Kiran Desai, shkrimtare indiane e cila me romanin "The Inheritance of Loss" fitoi më 2006 Man Booker Prize (nëna e saj Anita Desai ka qenë disa herë kandidate për këtë çmim.). Në janar 2010 Pamuk shpalli lidhjen me Desain.
Në prani të Ministrit të Arsimit, rektori i UT, Dhori Kule hapi ceremoninë me fjalët se kjo ishte një ditë të veçantë për Universitetin e Tiranës. Në listën e të nderuarve që kanë marrë titullin Doctor Honoris Causa - i pari ka qenë shkrimtari Ismail Kadare në vitin 1996 - hyn nga fusha e letrave një personalitet si Orhan Pamuk.
Dy oponentë të Universitetit të Tiranës, profesorët Ymer Çiraku dhe Shaban Sinani, folën për shkrimtarin "qytetar të botës që krijon ura lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit", për "autorin që i ka ndryshuar rrugën letërsisë turke", dhe intelektualin që "nuk ka treguar ndonjë zell për çështje të politikës së sotme".
Në fund motivacioni thoshte se Doctor Honoris Causa i jepet Orhan Pamukut për "kontributin në fushën e letrave, të emancipimit shoqëror dhe të dialogut mes qytetërimeve". Autori veshi togën e zezë, mori fjalën, falënderoi shumë për ato që u thanë për të dhe për nderin që po i bëjnë.
Tha se ka dyzet që shkruan romane; pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar në dhomën e punës; këto vitet e fundit është edhe pedagog në Universitetin e Kolumbias në Amerikë.
Por në aspektin teorik e konsideron veten autodidakt. Pastaj shtoi: "Këtu u fol për shumë probleme që shqetësojnë botën e sotme. Por këto probleme na shqetësojnë neve sepse ndodhemi në periferi të qendrës, nuk ndodhemi në qendër.
Dhe vendet që ndodhen në periferi të qendrës, qoftë vendi ynë, qoftë vendi juaj, qoftë Kina, Amerika Latine, të njëjtat probleme jetojnë. Ne kemi një histori për të cilën ndjejmë përgjegjësi.
Po është edhe një botë e re, një familje e re të cilës ne duhet t'i bashkohemi. Të gjitha shoqëritë dhe të gjithë popujt, sot bëjnë përpjekje për të përqafuar këtë botë moderne, por në asnjë mënyrë nuk duhet të harrojnë identitetin e secilit." Pamuk tha se përqafimi i kësaj bote po krijon disa probleme morale që kanë të bëjnë me historinë, me të shkuarën, po edhe me zgjedhjet dhe liritë e individit.
"Ka shumë njerëz, ndërmjet tyre jam dhe unë, që duke e ndjekur verbërisht identitetin kombëtar, ky proces na vështirëson përqafimin tonë drejt modernes. Por është edhe mendimi që në qoftë se ne do ta përqafojmë qorrazi këtë botë moderne, kjo do të na largojë nga identiteti ynë kombëtar.
Ne jemi të ndërgjegjshëm se nuk jemi robër të historisë, por ama në qoftë se do të shkëputemi nga ajo do të gabojmë rëndë. Të gjitha këto çështje që sapo trajtova tani janë shprehur në një mënyrë modeste në librat e mi. Shumë falemnderit."
Takimi i katërt pritej në Fakultetin e Histori-Filologjisë. Gjysmë ore nga pritja në sallën e mbushur me dhjetëra studentë dhe pedagogë, u njoftua se shkrimtari nuk ndihej mirë, prandaj nuk mund të vinte.
Duhej të ishte takimi i vetëm për letërsinë, me të rinjtë, me lexues realë dhe jo fiktivë të nobelistit të parë që vizitoi Shqipërinë (ra në sy nga folësit në këto takime citimi i fabrikuar i Pamukut duke iu referuar pjesëve të shkëputura nga pjesët e pasme të kopertinave të tij në shqip ose fjalisë së parë të ndonjë romani kur ajo ishte goditëse). I vetmi takim jozyrtar, nuk u krye.
Takimi i pestë në mbrëmje Kuvendin e Shqipërisë. Kryetarja e Kuvendit lexoi fjalën e saj duke iu drejtuar shkrimtarit në vetën e dytë shumës, për ta kthyer performancën e raportit në njëfarë dialogu.
Kryetarja diku bëri një ndalesë dhe iu referua botës së legjendave. Ajo paralajmëroi shkrimtarin për udhëtimin e mrekullueshëm që e pret sot në Berat. Tregoi legjendën e Tomorrit që u grind për një zanë me shpatë e topuz me malin vëlla Shpirag.
"Që nga ajo kohë mali Tomorr ka sipërfaqen e tij gropa gropa simbol i rënieve me topuz ndërsa Shpiragu i ka brinjët vija vija për shkak të goditjeve të shpatës. Edhe zana nuk i shpëtoi ndëshkimit; ajo e dëshpëruar qau e qau dhe nga lotët e saj u krijua lumi Osum... Na ishte një herë një Berat por që jeton ende dhe sot ruan dëshmi qytetërimesh të hershme dhe të vona.
Ju do të zbuloni se Berati është një qytet që do t'ju kthejë prapë në Shqipëri", tha kryetarja Topalli, e fundit e radhës, (mori copën e luanit në vaktin më të rëndësishëm) që ia mori lehtë e lehtë lexuesit shkrimtarin e ftuar. Ky do të thoshte se ishte hera e parë në jetën e tij që një vepër e tij, "Stambolli", të prezantohej në një parlament.
Pastaj analizat letrare që bënë Zija Çela, Agron Tufa dhe Arjan Leka, po vinin vonë.
As influencë shkrimtarësh, as influencë intelektualësh që rrinin si dekor e të vetmes influencë: politika.
Fjala që mbajti Orhan Pamuk në Kuvendin e Shqipërisë
"Kam jetuar në një qytet ku nuk ndodhte asgjë"
E mendova gjatë të flas në gjuhën turke apo angleze. Duke qenë se jam në një mbrëmje tepër impresionuese dhe jam i emocionuar, po flas në gjuhën turke.
Në fakt nëse flas me gjuhën turke fjalët më dalin nga zemra, me gjuhën angleze fjalët do të më dalin nga mendja. Në këtë rast dua të flas sinqerisht me ju.
E ndjej veten si në shtëpinë time, sepse ndaj shumë gjëra të njëjta me ju. Unë nuk dua të përsëris por të gjithë e dinë mirë se sa bashkë kemi qenë ne në shekuj, lidhjet tona të vjetra historiko-kulturore.
Nuk dua të vazhdoj më gjatë në këtë çështje.
I mbaj mend të gjitha fjalët që folën për mua, por do të marr shkas nga dikush që tha sa i rëndësishëm fakti që historia është e përbashkët, por akoma më i rëndësishëm është fakti që ndjenjat janë të përbashkëta.
U tha se për 50 vjet ishim të mbyllur në vetvete, ishim të izoluar nga bota, se këtu nuk ndodhte asgjë. Të gjithë këtë ndjenjë unë e kam ndjerë në Turqi deri në moshën 30-40 vjeçare.
Sot Turqia është në qendër të arenës botërore edhe për çështjen e Bashkimit Europian. Por këto janë vlera të reja për Turqinë, në të kaluarën nuk ka qenë kështu. Ne atje jetonim me ndjenjën: këtu nuk ka asgjë.
Sigurisht që me këto fjalë të parafolësit më kujtuan mua për hopin e madh që ka bërë Turqia këto vitet e fundit. Këto janë të rëndësishme për skenën botërore, por ndjenjat e mia i kam përjetuar duke menduar se këtu nuk ndodh asgjë.
Të gjithë librat e mi, janë shkruar mbi këtë ndjenjë: pse nuk ndodh diçka në vendin tim.
Unë i kam shprehur ndjenjat e mia, kur kam shkruar se pse ne jemi jashtë Europës, pse kemi qenë larg Europës. Në kohën e shkuar gjithmonë
Kjo më mundonte, por në të njëjtën kohë më bënte për të kërkuar më shumë nga vetja ime.
Në gjithë fëmijërinë time, më mbizotëronte kjo ndjenja që nuk po ndodhte asgjë, që e shoh të njëjtën me kulturën e Shqipërisë.
Ndoshta ngaqë kemi qenë larg qendrës. Sepse sa më shumë larg qendrës aq më shumë duhet të afrohemi tek vetja jonë.
Libri "Stambolli" që promovohet sot është autobiografia ime deri në moshën 23-vjeçare, dhe në të njëjtën kohë jam përpjekur të flasë se si ndikon qyteti në qenien tonë.
Që nga mosha 7-vjeçare deri 22 vjeç dëshiroja të bëhesha piktor. Meqenëse nuk u bëra i suksesshëm si piktor, u bëra shkrimtar. Romani "Unë jam e kuqja" është krejt personal, për të treguar prirjen time, dashurinë time për pikturën.
"Stambolli" është vështrimi i një të riu, që e shikon Stambollin me dëshirën për t'u bërë piktor. Tregon dhe rrëmujën në kokën e piktorit i cili donte të bëhej piktor në një vend, mysliman, ku nuk ishte e zhvilluar piktura.
Deri në moshën 22-vjeçare nëna ime insistoi duke më thënë: këtu nuk do të bëhesh piktor, këtu nuk ndodh asgjë. Ajo më tha se në një vend ku nuk ndodh asgjë, asnjë njeri nuk ka arsye të pikturojë, dhe asnjë njeri nuk mund të shkruajë.
Ama kur ke dëshirën për të bërë letërsi, bluan vetveten dhe gjen dëshirën që në këtë vend të ndodhë diçka.Në këtë libër tregoj se si edhe qyteti i Stambollit më shikonte mua.
Sigurisht që qyteti në të njëjtën kohë është histori gjeografi, është gjithçka. Në fund të fundit janë ato ndjenja që krijojnë qytetin, dhe perceptimin për qytetin.
Është krejt e natyrshme dhe në mënyrë spontane dashurojmë vendin ku kemi lindur dhe ku jemi rritur.
Por duke menduar pse e duam qytetin tonë, e kuptojmë edhe më mirë këtë qytet. Janë ndjenjat që më krijohen mua, që ngjallin qytetin tim duke menduar për të. Janë përpjekjet e një njeriu të pjekur për të kuptuar më mirë ndikimin e qytetit tek qenia e tij.
Në qendër të këtij romani është ndjenja e trishtimit. Sigurisht nuk bëhet fjalë për Stambollin e vitit 2010, por në vitet '60-'70 Stambolli ishte një burim trishtimi për mua. Ne shikonim atëherë rrënojat e perandorisë osmane, rrënojat e xhamive, hamameve. Të gjitha na trishtonin nga varfëria, harresa nga gjithçka që ishte e një periudhe tjetër.
Në të njëjtën kohë ne ndjenim investimin tonë në varfëri por pranë Europës, ndjenim se kjo nuk do të na ndiqte gjatë gjithë jetës sonë. Kur botoja tregimet e para nëpër revista të njohura shokët e mi më thonin se kush çan kokën sot për tregimet e një turku në botë.
Unë e kuptova nga jeta ime se dhe këtë imazh të keq mund ta kapërceja. Edhe turistët që enden rrugëve të Stambollit duke ngrenë një akullore të mirë, më thonë se jemi shumë të lumtur këtu në Stamboll.
Është e vërtetë se Stambolli në këto 20 vjet nga bardhë e zi, është kthyer në një qytet shumëngjyrësh. Këtu nuk e kam fjalën për Stambollin turistik, por unë po flas për qytetin. Secili ka qytetin e vet dhe kur flasim për veten tonë në fakt flasim për qytetin tonë, dhe e kundërta.
Një njeri duke folur për jetën e tij, në fakt ka folur për qytetin dhe jetën e të tjerëve. Jeta më ka mësuar se në momentin që ne flasim me guxim për veten tonë, historinë tonë, atëhere humbet ajo ndjenja se këtu nuk ekziston asgjë.
http://www.yllpress.com/10751/nobelisti-orhan-pamuk-ka-gjak-shqiptar.html
