Shkrimi i yni i botuar në gazetën Republika më datat 14, 15, 16 dhe 17 shtator të vitit 2006 me titullin redaksional: “Gjuha shqipe, baza nga rrjedhin të gjitha gjuhët e botës".
Ky shkrim është duke u hedhur kompjuter.
Intervistoi Nuri Dragoi, gazetar i Republika
Studiuesi i gjuhësisë, Çlirim Xhunga, merr guximin të hapë një debat të zjarrtë mbi hershmërinë e gjuhës shqipe. Sipas tij, gjuha shqipe është nga gjuhët më të hershme në botë, madje themeli i tërë gjuhëve të tjera.
Nuk marrim përsipër të miratojmë këtë pohim të tij, pasi nuk jeni në gjendje ta bëjmë atë, por mendojmë se nuk është me vend as ta braktisim. Xhunga mendon se ato që thotë i ka të bazuara dhe i argumenton me teorinë e tij, e cila bazohet në çelësin e tërë gjuhëve, në themel të të cilave qëndrojnë fare pak fjalë. Prej tyre formohet një mori e pafund fjalësh, të cilat përbëjnë gjuhët aktuale, që kanë ardhur duke u përmirësuar dhe pasuruar brez pas brezi. Natyrisht, ne e pranuam me droje dhe mëdyshje, por përderisa ai është i gatshëm të përballet me cilindo gjuhëtar që kërkon argumente, menduam se në këtë mes nuk ka ndonjë të keqe. Mund të ketë prej gjuhëtarëve ndonjë që do Lë thotë se ku na paska qenë ky studiues i heshtur dhe pak i njohur. E drejta e tyre. Ashtu siç ka të drejtë edhe Çlirimi të thotë mendimin e tij. Do të ishte me interesante të prisnin dhe ndonjë qëndrim të ndonjë specialisti të gjuhës shqipe, të hershmërisë së saj dhe lidhjeve që ka me gjuhë të tjera, sikur dhe vetëm në disa pika.
Ai ka pohuar edhe më parë që jo vetëm që është autoktone, por gjithë gjuhët e botës e kanë origjinën nga shqipja. Në të gjitha rrënjët kryesore të shqipes, por edhe të gjuhëve të tjera. mund të futet simboli i yllit. Ky yll shihet si çelësi i formimit të mijëra fjalëve.
Gjithçka ai e bazon në studimet e tij. Ka thelluar njohuritë në lëmin gjuhësor, duke njohur në bazën e tyre dhe gjuhët greke, latinishte, gotishte, sllavishten kishtare, turqisht, arabisht, hebraishte dhe deri tek gjuha japoneze. Nga të gjitha të dhënat i rezulton se gjuha shqipe është themeli i gjuhëve të botës. Për këtë është i gatshëm të ballafaqohet me këdo që mendon ndryshe. Kur flet për gjuhën shqipe dhe shqiptarët, ai kupton arbërit, ilirët apo edhe paraardhësit e tyre. Pra, me fjalën shqiptar, thotë se kërkon të përfshijë tërë paraardhësit tanë. Dhe ka arritur në konkluzionin se bashkë me fjalën, edhe mendimi ka vulën shqiptare. Pra, logjika nuk është vepër e Platonit, as e Aristotelit, por vepër e mendimit shqiptar. Nga shqipja kanë lindur të gjitha gjuhët e tjera. Këtë ai e mbështet me një strukturë leksikore, që është baza e fjalës në çdo gjuhë dhe që hap rrugën për zbërthim etimologjik të çdo fjale.
- Z. Çlirim, gjatë bisedës përmendët studimin etimologjik. Mund të na thoni diçka më shumë?
- Po. Shkenca zyrtare e etimologjisë nuk ka qenë në gjendje_ të plotësojë detyrën e saj për të zbërthyer kuptimin e fjalës dhe për të përcaktuar, mandej, origjinën e saj. Zbërthimi i kuptimeve që kanë fjalët e thesarit Leksikor të gjuhëve kryesore të botës, e në radhë të parë të gjuhës shqipe, që është themeli i tyre, do ta bëjë më të lehtë përcaktimin dhe kuptimin e itinerarit që ka ndjekur një koncept i caktuar për t'u formuar e për t'u shprehur me tinguj të caktuar, dhe për të përcaktuar se në cilën gjuhë ajo është shprehur për herë të parë. Teorikisht, kjo e fundit është thjesht një kuriozitet shkencor, pasi praktikisht të gjitha gjuhët e huaja, duke operuar vetëm me lëndën gjuhësore të shqipes, kanë humbur që në fillim të drejtën e autorit.
- Si duhet ta kuptojmë këtë që thoni?
- Siç do të shihet më vonë, të gjitha gjuhët janë në thelb një shqipe e shkruar ndryshe. Dhe kjo është një nga të fshehtat më të mëdha e më të bukura që pret t'i zbulohet kujtdo që merret me këtë fushë të etimologjisë. Etimologjisë, ashtu siç ajo është konceptuar, studiuar dhe manipuluar deri më sot, i ka ardhur fundi. Mjetet e saj kanë qenë të pamjaftueshme, dhe herë-herë të dëmshme, duke mos lejuar t'u jepet përgjigje mistereve rreth origjinës së gjuhëve në përgjithësi dhe të fjalës në veçanti.
- Përse ndodh kjo, sipas jush?
- Etimologjia nuk është në gjendje të na shpjegojë përse fjalët frënge entier dhe shqipja e tërë kanë një origjinë, se si është e mundur që the first time dhe hera e parë janë kaq të afërta, pa u vënë re nga askush. Se si descend to the hell është vjelë nga një tekst i shqipes, duke marrë kuptim krejt tjetër. Si është e mundur që shprehjet "në atë çast", "v tem cas", "en ces temps" të vijë nga i njëjti tekst shqip që do të thotë "At q'është them, tha" (është fjala për orën dymbëdhjetë të natës, e cila në anglisht lexon "twelve" = tha y11 vjen, në arabisht tevekkel (dorëzohem te zoti) e në shqip teveqel (torollak), dhe në frëngjisht dëfëquer!!)?
- Dhe përse ndodh kështu, përse shkencëtarët heshtin dhe nuk e thonë një të vërtetë të tillë. Apo ka ndryshuar etimologjia e fjalëve?
- Etimologjia po ndryshon, megjithatë në garget shkencore zyrtare shqiptare ne nuk po shohim asnjë reagim dhe aq më pak, të tregohet kujdes apo ndihmë sado e vogël në këtë drejtim. Përkundrazi.
- Cili është shkaku që nuk reagohet?
- Ka shumë shkaqe. Qëndrime të tilla, qofshin nga pozita mediokre, apo të udhëhequra e të nxitura nga politika të caktuara antishqiptare, drejtohen kundër interesave të kombit tonë, dhe i shërbejnë vetëm atyre qarqeve të huaja fetare dhe aristokratike. të cilat gjithnjë janë bërë pengesë, pasi ekzistenca, mbijetesa e tyre dhe suksesi i Katrahurës që ata projektojnë çdo ditë në mbarë botën lidhet drejtpërsëdrejti dhe me SHQIPEN, një nga çelsat kryesorë që të çon te e Vërteta. Moshedhja dritë mbi shqipen mban në këmbë ideologji që drejtohen kundër njeriut në përgjithësi dhe kundër shqiptarit në veçanti. Hedhja dritë mbi shqipen, pa dëshirën tonë, do të sjellë vetvetiu zhdukjen e tyre, të fesë dhe të Aristokracisë, pra të Aristofesë, si dhe zhgënjimin e kujtdo që është rritur me filozofinë e përbuzjes dhe urrejtjes ndaj tjetrit, ndaj njeriut.
- Ju mendoni se duhet të ndriçohet shpirti i njerëzve dhe t'u thuhet një e vërtetë e cila deri tani u është fshehur?
- Pa dyshim. Ndriçimi i shpirtit nga e vërteta do të bëjë që njerëzit të çlirohen nga paragjykime e besime të dëmshme, që kanë shërbyer vetëm për t'i përçarë e për t'i ndërsyer përjetësisht kundër njeri - tjetrit. Ata do të fillojnë të merren vetëm me gjëra të dobishme për ta dhe për natyrën që i ka krijuar.
- Bëni fjalë për një frikë? Ç’është kjo frikë?
- Kjo frikë e madhe ka bërë që Feja dhe Aristokracia (Aristofeja) të pengojnë sistematikisht studimet mbi shqipen, të pengojnë arsimimin e vërtetë të shqiptarit, konkurrimin e tij dhe të gjuhës shqipe në skenën e madhe të diturisë botërore. Ata nuk janë mjaftuar vetëm me mallkimin e shqipes, por kanë bërë dhe vazhdojnë edhe sot të bëjnë përpjekje të ethshme për të pengnar daljen në dritë të dokumenteve të vjetra të shqipes, siç është rasti i pengimit të hapur nga ana e Vatikanit, i librit të 1210 të Teodor Shkodranit..
- Keni siguri në këto që thoni?
- Patjetër. Më thoni ju, përse pas një mijë e pesëqind vjetësh (është koha e "Dark Ages", e "Errësirës së Madhe të Mesjetës", kur pranë botës shqiptare kanë lindur njëkohësisht të gjitha alfabetet, shkrimet, dhe gjuhët e tjera të botës), 40 kilometra me rafte me libra të Bibliotekave të Vatikanit, bibliotekat e shpellave të murgjëve dhe heremitëve në Malin Athos, të qendrave kryesore të fesë dhe të bibliotekave të fisnikërisë evropiane e botërore si dhe dhjetra - mijëra manastireve. qendrave islame, budiste etj., qëndrojnë ende të mbyllura për shqiptarët?
- Pak më parë, përmendët fjalën "çelës" të gjuhëve. Ç'është ky çelës?
- Çelësi i zbërthimit të fjalëve në gjuhën shqipe dhe në të gjitha gjuhët e tjera, siç e thotë dhe vetë fjala (çelës) është rrënja Y11. Për të emërtuar, për shembull, sendin çelës, përveçse në shqip, thuajse në të gjitha gjuhët e tjera ne gjejmë brenda konceptit çelës rrënjën e shqipes yll si p.sh. greq. klidhi, frëng. clé, ger. Schlüssel, sllav. kljuç, kor. Jolse etj. etj. Edhe aty leu kjo rrënjë .1mungon" si p.sh. në italisht, leksikografi ka përdorur fjalën (la) chiave, e cila përmban në vetvete një lloj çelësi tjetër, pra një rregull primitiv fjalëformues siç është barazimi i = av (ku av vjen nga shqipja ay, një sinonim i rrënjës y11 dhe "e'' në fund të fjalës don të thotë barazim; është). Rrënja Y11 ndihmon për rrokjen e përmbajtjes së vërtetë të dijes. Përpara se me këtë fjalë të emërtohej sendi çelës, ajo-fjalë ka dashur të thotë " çelësi i dijes''.
- Po fjalë të tjera, fjalë themel siç i quani ju, a ka?
- Ashtu si fjala çelës dhe fjala themel, e cila ka shtegtuar në greqishte në trajtën themelion, në fillim ka shërbyer për të shprehur themelin e dijes. Më pas, ose dhe njëkohësisht, me termin themel janë emërtuar themelet e një ndërtese, të një sistemi filozofik etj.
- Më tej, çfarë mund të thoni për këtë?
- Ylli, Ari dhe folja (j)am, dikur një folje kryesore e shqipes, e cila ka kaluar në rolin ndihmës për vetë rolin që ka luajtur në krijimin e të gjitha foljeve të tjera, por dhe për rolin që ajo ka marrë në gjuhë në krijimin e kohëve të përbëra dhe mjaft fjalive të thjeshta, janë dhe themeli i gjuhës.
- Çfarë simbolizon Ylli, sipas jush?
- Ylli, nga një simbol pagan është vënë më vonë në qendër të letërsisë fetare e laike dhe ka shërbyer për krijimin e shumë fjalëve të reja me kuptime e ngjyrime semantike të reja. Ylli dhe ari (floriri) personifikojnë përjetësinë, madhështinë, rininë e përjetshme, bukurinë, dashurinë, forcën dhe zgjuarsinë, dhe shprehin shumë koncepte, ide, ndjenja e përjetime të tjera që lidhen me botën e brendshme, me veprimtarinë e njeriut dhe përshtypjet, mendimet, reflektimet e deri te abstraksionet që ai ka ndërtuar duke u mbështetur në përvojën e tij dhe të tjerëve. Por Ylli dhe Ari shprehin në gjuhë dhe anën tjetër, të kundërtën e të mirës, të së bukurës, të së fortës, duke na dhënë të shëmtuarën, të ultën, mizoren etj. Pra, dualiteti në gjuhë dhe në logjike shprehet me anë të dualizmit, që përmban vetë fjala y11 (dual, vjen nga shqipja e do të thotë: al, y11 mbart në vetvete dykuptimësinë, ai shpreh dy anët e kundërta të së Njëjtës, të Njëshit, të Idesë Absolute, të Materies etj.), si dhe me anë të sinonimisë dhe dallimeve që fjala yll ka me fjalën Ar, Ay, At dhe Un(ë).
- Si mund të na e konkretizoni më tej këtë dukuri gjuhësore?
- Nuk është thjesht dukuri, por themel gjuhësor, çelës i tyre. Sot do të ndalemi në disa momente, që ne sjellim për lexuesin shqiptar e që sqarojnë më tej Kodin e Shqipes, të botuar nga ana jonë kohët e fundit në shtypin shqiptar.
Këtu po japim një tabelë që na tregon përemrin dëftor Ay, Ai, të cilin ne gjejmë në literaturë, si në shqip, ashtu dhe në gjuhë të tjera, të shkruar: au, e, i, j, o, dhe
Ai Au ia ya
Ab
Af
Ap
Av
Aw
Ba
Fa
Pa
Va
Wa
si dhe b, p, f, v, w
Disa shembuj:
anglisht: eye, i (aj)
frëngjisht: outil
gjermanisht: Auge, Augsburg, Ich, ja
greqisht: augites, aidios, aigjeas, thebes (thivis), odhos, oinos, pentateuchos, periodho, vios
hebraishte: yahweh, jehovah
latinisht: abilis, augustus, audios, capabilis, cavus, facilis, iter, vinum, vita
rusisht. jazik
shqip: avitem, i ftohur, fushë, habitem, hapur,
- Mendimet që po hidhni ju për çështjen e gjuhësisë ka mundësi të ngjallin ndonjë debat të mundshëm, debat i cili mund të na sjellë mendime të njëjta me të tuat, por dhe mendime të kundërta. Sidoqoftë, besoj se ju jeni i gatshëm të merrni pjesë në këtë debat, duke u dhënë përgjigje edhe të tjerëve, ose të paktën duke miratuar ose kundërshtuar pohimet e tyre. Unë e kam të qartë se nuk është e lehtë të përballosh një debat të tillë, jo vetëm teknikisht. por dhe për shkaqe të tjera, por sidoqoftë, ju që keni marrë përsipër të provuar vërtetësinë e asaj që pohoni se gjuha shqipe është jo vetëm një nga gjuhët më të vjetra, por dhe “mëma” e gjuhëve të tjera. medoemos duhet të tregoni dhe angazhimin dhe durimin e duhur. Aq më tepër. që bëni fjalë për gjenezën e saj. Dhe me që jemi këtu z. Çlirim, unë do ta filloja pyetjen time të parë: Sipas jush, aktualisht është e vështirë të debatosh për gjenezën e gjuhës?
- Të debatosh mbi gjenezën e gjuhës, rrugëtimin e formimit të saj, sot janë të paktë ata njerëz që mund ta bëjnë. Dhe ndër këta të paktë, që mund të jenë një grusht profesorësh që rrethojnë papën, mitropolitët e fesë ortodokse, rabinë e lamanë, pra ata pak dijetarë që sot vegjetojnë nën hijen e atyre pak qendrave të pushtetit botëror, si në Angli, Riad, Japoni e gjetkë, askush nuk guxon të flasë për këtë temë, pasi humbet pozitën shoqërore, po e po, por mund të humbasë kokën e të shuhet pak e nga pak edhe si farë.
-Pse, kaq problematike është kjo temë?
- Po, kaq rëndësi ka kjo temë. E këtë pakkush nga ne e kupton. Ndryshe, ne shqiptarët do ta kishim shumë më të thjeshtë të kuptonim shumë përse: përse mbi kombin shqiptar ra një errësirë njëmijë e pesëqind vjeçare, e cila u ça për pak dekada vetëm në epokën skënderbejane. Megjithëse kemi gati njëqind vjet që kemi shtetin tonë, ky shtet nuk na ka shërbyer aspak për të hedhur dritë me fuqi mbi çështjen e etnogjenezës tonë. Unë vetë, jeta ime është dëshmi, unë jam dëshmitar i egërsisë mc të cilën shteti shqiptar guxon t'i vërsulet për ta mbytur me çdo mjet ekonomik, psikologjik edhe deri vrastare këdo që kërkon të hedhë dritë mbi çështje të rëndësishme të racës tonë. Nuk është fjala për shtetin aktual, por për të në tërësi e në çdo kohë. E si mund të pretendohet pastaj, që dikush a disa të kenë guximin të hapin gojën për këto çështje?
- Jeni i sigurtë për këtë?
- A keni dëgjuar ndonjë të flasë, të debatojë, të kundërshtojë a të miratojë diçka nga ato që them unë, nga ato që kam thënë unë që nga 30 marsi i vitit 2005, kur u botua shkrimi im i parë mbi gjenezën e shqipes? Askush s'ka guxuar, pasi Evropa dhe SHBA-të do të ngrenë në këmbë, në vendin tonë, në shtëpinë tonë, SHISHIN shqiptar, Policinë Kriminale shqiptare dhe të gjithë ata shqiptarë të veckël, "dijetarë" apo njerëz të thjeshtë, që të vërsulen çdo ditë me shpoti, përbuzje e gjithfarë "mjeshtërish" të nxjerra nga sirtarët, nga teoria dhe praktika e shkollës së psikologjisë së Pavlovit dhe pavlovëve moderne, e do të vihet në përdorim e gjithë teknologjia e Mundimit Njerëzor që Aristofeja ka ngritur me kujdes që nga kohët që historia ka nisur t'i regjistrojë e deri më sot, atë teknologji që gëlon mbi tokë dhe mbi Tokë.
-Po media çfarë roli ka luajtur?
-E tërë media është vënë në një mënyrë a në një tjetër në shërbim të këtij përbindëshi që quhet Aristofe.
Aristofeja përpiqet të të mundë, të të zhdukë, e në pamundësi, të të poshtërojë, të të degradojë fizikisht e mendërisht, ty dhe familjen tënde, të shtrëngojë (duke trembur) fisin, miqësinë, të njohur e të panjohur, komshinj, e deri tërë lagjen ku banon, do t'i detyrojë të të qëndrojnë sa më larg, pasi ti je bartës i virusit më të keq e të rrezikshëm për të, i diçkaje, që (sipas meje) është e vërteta mbi shqipen, mbi gjuhën, si dhe e vërteta mbi bazat e Sundimit mbi njeriun dhe shoqërinë, dhe Metodën e saj.
-Si mund të zhvillohet një debat i tillë sipas jush?
-Debati, zoti Dragoti, mund të bëhet i lirë vetëm atëherë kur njerëzit me të cilët ti debaton janë të lirë. Në Shqipëri ne nuk kemi liri. S'mund të ketë liri kur individi rron me frikën se për mendimet e tij ai mund të mbetet një dite pa bukë. Për çfarë lirie mund të flasim ne në Shqipëri kur shtrëngesa ekonomike po bën kërdinë, fëmijë të tmerruar dridhen para pamjes së 11ahtarshme të të afërmit që vdes, kur shohin këmbët e nënës që tundet nën litar, të motrës që vdes duke u dridhur nga konvulsionet e helmimit'? Këto ngjarje, që veshi dhe syri na i zë gati për ditë, shtypi ynë i quan paturpësisht "akte depresioni". Ne i shohim, por harrojmë..
- A mund të na thoni se si e shihni qenien tonë, pra popullin shqiptar në raport me tërë këtë amulli ngjarjesh në tërësi dhe ato gjuhësore në veçanti?
-I ngjajmë atyre fokave me barrë, të cilat nga pamundësia për të lëvizur shohin se si ariu i bardhë provon mbi lëkurën e tyre dhëmbët e mprehtë dhe kullufit atë fokë të gjorë që e ka lëkurën më
të butë. Ky ritual zhvillohet në Shqipëri dhe në botë çdo ditë. Aristofeja argëtohet duke marrë më qafë gjithnjë më të dobëtin, kështu qc "më të fortët" zënë mend dhe s'guxojnë të ngrihen kundër saj.
- Ju mendoni se luftohet sistematikisht dhe me program kundër shqipes?
- Në Shqipëri jo vetëm luftohet kundër shqipes, por gjithçka e keqe që është bërë dhe vazhdon të bëhet kundër shqiptarit, bëhet me kalem në dorë. Kështu ka ndodhur vrasja e Emin Spahisë, që pajtoi 300 familje në Mbishkodër, pasi shqiptari s'duhet të jetojë në paqe, në mirësi e në begati, ndryshe ai do të ketë kohë të shohë se ç'ndodh përreth tij e do të kërkojë të dijë se ç'është kjo Aristofe, përse ajo ka mijëra vjet që s'i shqitet racës njerëzore, si rron ajo dhe ç'bën ajo për të mbijetuar. Shqiptari do të mësonte se përse në Shqipëri ndodhën lëvizje të pakontrolluara migracioni, ç'është politika e zbrazjes "spontane" të fshatit dhe “përqëndrimit'' të shqiptarëve në metropolin e Tiranës nën parullën e lëvizjes së lirë të njeriut dhe "dëshirës për një jetë më të mirë".
-Tërë këto që thatë, kanë lidhje me shqipen?
-Ju pyesni a kanë lidhje të gjitha këto me shqipen. Kanë lidhje me ligjet e saj, me rregullat e fjalëformimit, ligjet fonetike, semantikën, gjuhësinë e krahasuar etj. Asnjë gjuhëtar s'mund t'i kapërcejë me sukses këto barriera në qoftë se ai mbyll sytë para gjithçkaje që ndodh rreth tij, pasi këto barriera e pengojnë direkt të bëjë lirisht dhe punën e tij.
-Dhe në këto ngjarje, më tepër regresive të shqipes, mendoni se ka gisht ajo që ju e quani Aristofe?
- Në Shqipëri gjithçka është bërë me kalem, 1997, rënia e shtetit shqiptar, 1998, ngjarjet e Kosovës. Ne, sot, fatkeqësisht, nderojmë si shpëtimtarë në Shqipëri dhe në Kosovë organizatorët e vërtetë të masakrave antishqiptare, njerëzit e Aristofesë, ata që edukojnë e arsimojnë Millosheviçë e Hyseinë, ata që i ngrenë e që i ndëshkojnë. Në këtë botë të vogël politikën nuk e bën as Bushi e as ndonjë politikan shqiptar. Të gjithë këta janë shërbëtorë të bindur të Aristofesë. Këta zbatojnë platformat e saj, ajo i pompon, ajo u jep know - how-n e Poshtërsisë, po ajo Aristofe i zbret nga froni me lezet. Kush e meriton sipas kutit të saj, mbetet në histori si "kolos", kush nuk e meriton, ai përfundon i njollosur. Nga ky rregull nuk bëjnë përjashtim as njerëzit e letrave.
- Atëherë, çfarë është dhe çfarë duhet të mbetet e pastër?
- E pastër, i bardhë si veladoni festiv i Papëve, murgeshave, hoxhallarëve, lamanëve, rabinëve etj. duhet të mbetet vetëm Aristofeja. Gjithçka përreth "duhet" të jetë e përbaltur, e njollosur, mëkatare. Njeriu nuk meriton të rrojë si njeri, pasi ai na qenka (uj = yll, lupus. "av yll është" për tjetrin. Shikoni se sa tragjiko-komike është kjo dhe në gjuhësi, ku Ylli është edhe Perëndia dhe Ujku, i Miri dhe Djalli (Diavolos, Diaholos, që don të thotë se djall është ay që "Di që AV = AB = OL, pra Yll është". Këto gjëra janë për të qeshur e për të qarë. Aristofeja, apo NEVERIA si e quaj unë në ditarin tim, e ndër shokët e mi, ka luajtur e vazhdon të luajë për shtatë palë qejfe në kurriz të njeriut e të shqiptarit vetëm e vetëm sepse ne, njerëzit e thjeshtë, përfshirë dhe ata që e mbajnë veten për të ditur ("Dija është një Injorancë e Mësuar", thotë prifti i nderuar Nikola di Kuza në shek. XV, dhe ai e ka fjalën për dijen në shkencat shoqërore), nuk e kuptojmë se gjithçka është ndërtuar për të nxitur armiqësinë mes njerëzve, mes grupeve shoqërore, e mes kombeve. Kjo armiqësi u thellua sidomos pasi dijetarë të Aristofesë krijuan Esperantot e para, Gotishten, Sllavishten e Vjetër, Greqishten e Vjetër dhe Latinishten, e shumë e shumë të tjera.
-Pra, sipas jush, edhe greqishtja e latinishtja, krahasuar me shqipen, janë gjuhë dytësore?
-Siç e shihni, unë s'kam vënë në krye të gjuhëve të tjera (me shqipen s'guxon të krahasohet asnjëra prej tyre) as greqishten e vjetër e as ndonjë gjuhë tjetër. Tani unë jam duke përgatitur një kapitull mbi PARADOKSIN e greqishtes së Vjetër dhe të Latinishtes, ku përmes gjetjeve të mia do të vërtetoj se fjalë si p.sh. Skandalon, që ne e gjejmë te autorët "e lashtë" grekë, nuk është më e vjetër se shekulli i IX i erës tonë dhe ka lindur në truallin e sllavishtes kishtare, se si fjala Muzë, që hap vjershërimin e Homerit "në shekullin e VIII p.e.s. (?!) nuk është më e vjetër se gjuha arabe, që e ka burimin pas mesit të mijëvjeçarit të parë të erës tonë.
-Si mund të na e konkretizoni këto që sapo thatë?
-Po. Pa u zgjatur me fjalë po u jap disa shembuj. Vini re kombinimin e AY & AR Nga kombinimi i tabelës së botuar në numrin e djeshëm me rrënjën shqipe Ar është përftuar tabela e mëposhtme, ku ne dallojmë foljen shqipe bëj (këtu: bërë) në të gjitha gjuhët. Kjo tabelë mund të pasurohet nga vetë lexuesi me shembuj të tjerë, si p.sh. nga au + ar janë përftuar afar, afër, afor-, -afur- etj., etj.
AT
Emrin AT, ne e gjejmë në shqip dhe në gjuhë të tjera në trajtat e shkruara si më poshtë:
ad, adh, at, ath, ti, ud, udh, ut, uth, tat, tet, tot, tut
Kështu p.sh. gjemë:
Arabisht: zekat
Anglisht: death, dead, Teetottem, Tottenham
Egjiptiane: Thot, Tuttankhamon
Greqisht. Adam, thanatos, Athos, Athina, aitios, themistios, tithenai
Gjermanisht. Toten, Teuton Frëngjisht. outil
Italisht. -ato
Latinisht. -atus, attendere
Shqip: Adam, Adhamudh, At (edhe kalit), çuditem, Teuta
Sllavisht. çudno
Rast i veçantë i emrit AT është
tetë / a = numri 8 si te pushtet
tat - shtatë , numri 7 anglisht. state
Gjermanisht: Stadt
Greqisht: Theta
Shqip. shtatë, tetë, pushtet, Tetor, Det, Thetis, shtet, shtator, qytet
AR
Për rrënjën AR kemi folur dhe më parë. Këtu vlen të kuptohet dhe të ndiqet sinonimia që rrënja AR ka me rrënjën' tjetër shqipe Yll. Kështu p.sh. në qoftë se ne në shqip themi “ar” (flori) në turqisht ar-it i thonë altin, shqipes viç në angl. i thonë veal (vij si yll, krhs. buall si yll vjen", kurban = "si ar vjen" e që kanë lidhje leksikore me viçin "që, si i= yll vjen", sepse viçi është njëmotak, njëvjeçar, ai çdo vit bëhet kurban njëlloj si Krishti "q' AR, Yll ish") dhe në frëngj. veau (vjen ay vjen si yll).
Fjalët e krijuara me rrënjën AR (ar, er, ir, or, ur, ra, re, ri, ro, ru) janë "pambarim", Këtu po ndalemi në disa prej tyre:
Anglisht: church, raven
Frëngjisht: alentour, corbeau, courber, tour, tourner,
Gjermanisht: beurteilen, Urzeit, Urkunde, Urteil
Greqisht: aristo-, arqi, qirios, Hristos, ortho
Italisht: augurare
Latinisht: cardinalis, crucis, curvus, Circea, esuriturus, ordin-;
Shqip. ar, burim, ogur, urdhër, urë, urim, përurim, urtësi
YLL
Rrënjën Y11 ne e gjejmë të shkruar si: al, el, il, ol, ul, la, le, li, lo, lu ; po kështu, bl, fl, eu, pl, vl. Më poshtë po japim disa shembuj.
Anglisht: floor, tool, valley
Frëngjisht: outil
Gjermanisht: field
Greqisht: katholikos, kalispera
Hebraishte: Bethlehem
Latinisht: absolutus, angulus, cultus, cultura, liberalis, miraculum, nullifidian, ultima
Rusisht: uliçnij
Sllovakisht: brizgalica
Shqip. gjallë, gjel, gjilpërë, kultonj (kujtoj), ngul, ngjallem, përul, përkul, shekull. shkul, ungjill, vegël, ylber
Turqisht: altin, ulama
Rrënja yll është e njëvlerëshme me u (unë) dhe uj(ë). Rolin e rrënjës Yll e shpjegon greqishtja Hyl-, që do të thotë materie, pasi Ylli dhe sinonimet e tij emërtojnë gjithçka që ka krijuar natyra (< tan, them Ar), gjithçka që është materie (< tam, them Ar) si dhe gjithçka që është produkt i perceptimit, njohjes dhe abstraksionit.
Kështu kemi:
Anglisht: water
Gjermanisht: Wasser
Greqisht: uios
Latinisht: liquidus
Shqip: ujë, ujdis
- Deri tani kemi folur për gjenezën e gjuhës dhe nevojën për t'u thelluar më tej në të. Sot, po vazhdojmë dhe me fjalëformimin dhe hap pas hapi të zbulojmë fakte të reja që tregojnë apo provojnë realisht hershmërinë e gjuhës sonë. Sepse, ka autorë që e konsiderojnë shqipen më të vonë se gjuhët e tjera evropiane, si latinishtja, greqishtja, gjermanishtja etj. Me këtë nuk duam të mohojmë atë çka ju thoni në mendimin tuaj gjuhësor, por të vëmë në dukje që krahas mendimeve të tilla për një prapambetje në fjalëformim të shqipes, ka dhe mendime që bazohen në studime konkrete sipas të cilave, fjalëformimi e ka bazën pikërisht tek gjuha shqipe, siç keni pohuar dhe ju herë pas here. Dhe, meqë jemi në këtë fushë. unë po ju pyes: Ç’është për ju fjalëformimi?
- Fjalëformimi është fusha e gjuhësisë që na shërben më mirë se çdo gjë tjetër për të provuar, se të gjitha gjuhët vijnë nga shipja. Që gjuhët kanë një gjenezë të vetme, kjo pranohet nga shumica e gjuhëtarëve sot. Duke pranuar për një çast që kjo gjenezë e tyre të jetë shqipja, siç këmbëngulim ne, atëherë rrjedh që gjuhët e dyta, të treta e kështu me radhë, të kenë lindur njëra pas tjetrës apo dhe njëkohësisht në një periudhë të caktuar historike (që për ne përkon me Errësirën Mesjetare). Këto gjuhë s'do të mund të krijoheshin nga një gjuhë e pazhvilluar, primitive, pasi vetë dijetarët që i kanë ndërtuar, kanë folur e shkruar një gjuhë të zhvilluar, fort të bukur e të mirë.
- Mjafton kaq për të thënë se gjithë gjuhët e kanë zanafillën tek gjuha shqipe? Me një fjalë, cili është pretendimi juaj gjuhësor me të cilin ju mbroni tezën se gjuha shqipe qëndron në themel të të gjitha gjuhëve të tjera?
- Argumentet janë të panumërta dhe kjo del në analizën e fjalëve dërmuese të çdo gjuhe. Së fundi, fakti që të gjitha gjuhët kanë në përbërje të fjalëve të leksikut të tyre vetëm pesë rrënjët kryesore të shqipes; YLL, AR, AY, AT dhe UNË, pesë foljet bazë po të shqipes; JAM, BËJ, VIJ, THEM dhe THËRRAS, si dhe fakti tjetër që këto fjalë ne i gjejmë të gjitha së bashku, me kuptimin e tyre të parë të ruajtur vetëm në gjuhën shqipe, na lejon të deklarojmë këtu se këto janë një provë e pakundërshtueshme, e padiskutueshme se gjuha jonë, pra gjuha shqipe ka qenë gjuha e parë, dhe se ajo në kohën kur janë krijuar gjuhët e tjera ka pasur një stad zhvillimi për t'u lakmuar nga të gjithë. Vërtetimi i kësaj teze tashmë përbën thjesht histori. Ajo që mbetet tashmë për t'u bërë është thjesht puna për hartimin e një fjalori të plotë etimologjik.
- Sipas jush, si është krijuar gjuha ose cila është fillesa e origjinës së gjuhës?
- Studimi mbi origjinën e gjuhës na tregon se fjalët janë krijuar individualisht, por edhe duke u nisur nga togfjalësha apo shprehje të thjeshta primitive. Në fillim të këtij shkrimi, ne zumë në gojë shprehjet sinonimike në atë çast, v tem ças dhe en ces temps. Shohim se tem e sllavishtes është e njëjtë me tem te temps e frëngjishtes dhe të e shqipes. Të tria këto vijnë nga shqipja "them". Më tej, sllavishtja v, shqipja at, dhe shkronja p te
frëngjishtja temps (kohë) duan të thonë Ai, At. Fjalët që mbeten për t'u sqaruar tani janë ças (orë në sllavisht), çast në shqip dhe ces (këto) në frëngjisht. Këtu ne kemi togfjalëshin shqip q'është. Pa shihni se ç'vende kanë zënë ato nga ana gramatikore. Tem në sllavisht ka zënë vendin e përemrit dëftor, në shqip atë të nyjes së përparme dhe në frëngjisht ka hyrë në përbërje të emrit temps. Togfjalëshi q'është në shqip ka krijuar emrin çast, në frëngjisht mbiemrin dëftor ces, dhe në . sllavisht emrin ças. Të tria këto shprehje: v tem ças, në atë çast të dhe en ces temps kumtojnë të njëjtën ide, pra, "në atë çast", "në ato momente", por primitivisht ato thoshin: "them që At, që Ai është (bërë)".
- Jeni i sigurtë për këto dhe mendoni se kanë lidhje me besimin fetar apo me fe të ndryshme?
-Në fetë monoteiste kjo shprehje lidhet me orën dymbëdhjetë të natës, kur Krishti i krishterë apo ndonjë Krisht tjetër pritet të ringjallet.
Një shembull i ngjashëm me sa thamë më sipër është shprehja tjetër që ne kemi sjellë në vëmendjen tuaj: descend to the hell, që në anglisht do të thotë "zbres në ferr". Descend to hell vjen nga shqipja dhe do të thotë "desh q'jen (që të jenë) te qielli". Është fjala për Krishtin që zbret në ferr për të marrë ata q'u ka falur mëkatet e për t'i shpënë në qiell, në parajsë. Descend(zbres) në gjuhët latine dhe në anglisht vjen nga shprehja shqip "deshi që të jenë" dhe hell (ferri) vjen nga shqipja qiell. Descend është e njëjtë me gjermanishten stecken (them që janë), dhe ka në gjermanisht thuajse po atë kuptim ndodhem, jam etj.
- Ndonjë shembull më bindës, i cili mund të lidhet edhe me foljet ndihmëse të gjuhës shqipe, meqë dikur e keni përmendur një fakt të tillë.
-Është me interes të ndiqet se si folja jam ka zënë në shumë gjuhë vendin e parafjalës si te shqipet më, në, në frëngj. en, në ger. im, in e kështu me radhë..
- Çfarë na tregojnë shembuj të tillë?
- Këta shembuj na tregojnë se studimi etimologjik s'mund të përqëndrohet vetëm në konkordanca leksikore nga gjuha në gjuhë të natyrës një-me-një, pra për çdo emër ne të kërkojmë me çdo kusht të gjejmë përgjegjësin e saj në një gjuhë tjetër. Siç po e shohim, fjalëformimi dhe leksiku janë diçka tjetër, që kapërcen kufijtë e asaj çfarë mund të kemi mësuar në shkollë apo lexuar deri më sot ndër dijetarë të tjerë. Pra, çdo fjalë lipset të merret e të studjohet në disa kontekste të caktuara për të kuptuar më mirë origjinën e saj.
- A gjenden dorëshkrime të hershme të gjuhës shqipe dhe nëse po, përse nuk bëhen publike?
- Pavarësisht nga mungesa e dorëshkrimeve të vjetra (Stedimlija e shtyn datën e dokumenteve të para të shqipes në shekullin e pestë të erës sonë), për të shpënë punën tonë studimore përpara burime shumë të çmuara e të dorës së parë mbeten ende Buzuku, Bogdani e autorë të vjetër shqiptarë, si dhe folklori i pasur shqiptar, proverbat, aforizmat, shprehjet frazeologjike, ashtu si dhe dokumentet e autorëve të vjetër në gjuhë të tjera.
- Përse na shërbejnë dokumente të tilla?
- Dokumentet e shkruara në gjuhë të tjera ne na ndihmojnë të ndjekim origjinën e fjalëve të thesarit tonë leksikor. Kështu, p.sh. fjala derë në shqip ka ardhur nëpërmjet një shndërrimi fonetik të thira, thërras, fjalë që ne e gjejmë të tillë te greqishtja e vjetër dhe ajo e re ku ajo ka mbetur e pandryshuar.
Folja thërras nuk ka në greqisht atë funksion që ka dhe në shqip. Me thrasis greku identifikon njeriun e pasjellshëm. duke aluduar për poterexhiun, njeriun që thërret, por thërras si folje në vete, dhe me kuptimin që ka tek ne "flas me zë të lartë, bërtas", greqishtja nuk e ka.
- Ka ndërrime të shpeshta në fonetikën e gjuhës sonë?
- Shqipja është ndër të paktat gjuhë, në mos e vetmja, ku fjala në mote ka pësuar ndërrime fonetike të ndjeshme. Kjo situatë na rezulton ndryshe në gjuhë të tjera letrare. P.sh. leksiku i Dantes dhe i Rabëlesë, thuajse nuk ka pësuar asnjë ndryshim ndër vite si në italisht, po ashtu dhe në frëngjisht. Kjo dukuri duhet të ketë lidhje të ngushtë me faktin se materiali gjuhësor në mendjen e popullit tonë lëvrin e përpunohet më natyrshëm, pa kurrfarë barriere gjuhësore e logjike, ndryshe nga çdo popull tjetër.
- Vetëm kaq, apo keni diçka tjetër për të shtuar?
- Unë kam shumë për të thënë për çdo problem gjuhësor, por mbase nuk mund të thuhen të gjitha në një faqe apo edhe më shumë se një faqe gazete. Më poshtë, po japim pjesoren e foljes bëj në shqip, e cila hyn në të gjitha gjuhët e tjera.
Bëj (au + ar)
Pak më sipër, folëm për rrugën që ka ndjekur pjesorja e folja bëj në të gjitha gjuhët, përfshirë dhe në gjuhën shqipe. Këtu më poshtë po japim një tabelë më të plotë të saj, pasi kemi përfshirë dhe ato forma që kanë pësuar crase, "krasitje".
br fr pr vr wr
bar far par var uar war
ber fer per ver uer wer
bir fir pir vir uir wir
bor for por vor uor wor
bur fur pur vur uur wur
yer
edhe pair, peir, pour etj.
P.sh.
Anglisht: fire, burden
Flamisht. vor
Frëngjisht: pourri
Gjermanisht. werden
Greqisht. pros
Latinisht. purus, primus, Bosphorus
Sllavisht. brizgalica
Shqip/ Berat, bërtet, bërthamë, gjilpërë, Përmet, turbulluar, vërtet, i varfër
Në toponimi: -burg, -borough
VIJ
Kjo folje e rëndësishme, një nga pesë foljet e shqipes me të cilat mbahet ngrehina e të gjitha gjuhëve të botës, ajo merr trajtat e mëposhtme, shtjellimi i të cilave kërkon më shumë vend se një shkrim në gazetë.
van
be fe pe ve ven ue, uen ye, yen we, wen
bi fi pi vi vin wi, win
bo fo po vo von wo, won
bu fu pu vu vun wu, wun
Kështu p. sh.
Arabisht. Fikhu Zekat
Anglisht. veal, wind, wine
Frëngjisht. veau, voir, j'ai vu
Hebraisht. Bethlehem, Yaweh, Jehowah
Gjermanisht. Bismarck
Greqisht. Fidias, opion
Italisht: vento
Latinisht. adventus, Bona Fides, Fidayee, Fidias, opiurn, vagus, vedere, vendere, venire, vigilia
Shqip. Bulqiza, Buthrotis, lëviz, ngadhënjye, mallëngjye, i veçantë, vegël, verë, vetëm, vë re, vij, vigan, vuaj, vuajtje
JAM
Folja (j)am, siç e kemi thënë dhe në shkrimet tona të mëparshme, paraqitet me vargjet e mëposhtme. Të gjitha këtyre trajtave u mungojnë kategoritë e numrit. kohës dhe mënyrës, në fjalë ato shprehin rëndom vetëm kuptimin e foljes jam në v. 111. njëjës, të së tashmes së dëftores është.
am, an, ern, en, im, in,om, on, um, un, ma, na, me, ne, mi, ni, mo, no, mu, nu; as, es, is, os, us, sa, se, si, so, su; ash, esh, ish, osh, ush, sha, she, shi, sho, shu; az, ez, iz, oz, uz, za, ze, zi, zo, zu, azh, ezh, izh, ozh, uzh, zha, zhe, zhi, zho, zhu
TOGFJALËSHI “Q + (J’)AM”
Togfjalëshi "që + jam", që merr trajta të shumta sipas formulës x * (j) am ku x = c, ch, h, g, gj, j, k, qu, y, z, x.
Kështu p.sh. kemi:
c + (j’)am
cam cem cim com cum
can cen cin con cun
cas ces cis cos cus
sac sec sic soc suc
cash cesh cish cosh cush
shac shec shic shoc shuc
caz cez ciz coz cuz
zac zec zic zoc zuc
cazh cezh cizh cozh cuzh
zhac zhec zhic zhoc zhuc
ch + (j’)am
cham chem chim chom chum
chan chen chin chon chun
chas ches chis chos chus
sach sech sich soch such
chash chesh chish chosh chush
shach shech shich shoch shuch
chaz chez chiz choz chuz
zach zech zich zoch zuch
chazh chezh chizh chozh chuzh
zhach zhech zhich zhoch zhuch
h + (j’)am
ham hem him hom hum
han hen hin hon hun
has hes his hos hus
sah seh sih soh suh
hash hesh hish hosh hush
shah sheh shih shoh shuh
haz hez hiz hoz huz
zah zeh zih zoh zuh
hazh hezh hizh hozh huzh
zhah zheh zhih zhoh zhuh
g + (j’)am
gam gem gim gom gum
gan gen gin gon gun
gas ges gis gos gus
sag seg sig sog sug
gash gesh gish gosh gush
shag sheg shig shog shug
gaz gez giz goz guz
zag zeg zig zog zug
gazh gezh gizh gozh guzh
zhag zheg zhig zhog zhug
gj + (j’)am
gjam gjem gjim gjom gjum
gjan gjen gjin gjon gjun
gjas gjes gjis gjos gjus
sagj segj sigj sogj sugj
gjash gjesh gjish gjosh gjush
shagj shegj shigj shogj shugj
gjaz gjez gjiz gjoz gjuz
zagj zegj zigj zogj zugj
gjazh gjezh gjizh gjozh gjuzh
zhagj zhegj zhigj zhogj zhugj
j + (j’)am
jam jem jim jom jum
jan jen jin jon jun
jas jes jis jos jus
saj sej sij soj suj
jash jesh jish josh jush
shaj shej shij shoj shuj
jaz jez jiz joz juz
zaj zej zij zoj zuj
jazh jezh jizh jozh juzh
zhaj zhej zhij zhoj zhuj
k + (j’)am
kam kem kim kom kum
kan ken kin kon kun
kas kes kis kos kus
sak sek sik sok suk
kash kesh kish kosh kush
shak shek shik shok shuk
kaz kez kiz koz kuz
zak zek zik zok zuk
kazh kezh kizh kozh kuzh
zhak zhek zhik zhok zhuk
qu + (j’)am
quam quem quim quom quum
quan quen quin quon quun
quas ques quis quos quus
saqu sequ siqu soqu suqu
quash quesh quish quosh quush
shaqu shequ shiqu shoqu shuqu
quaz quez quiz quoz quuz
zaqu zequ ziqu zoqu zuqu
quazh quezh quizh quozh quuzh
zhaqu zhequ zhiqu zhoqu zhuqu
y + (j’)am
yam yem yim yom yum
yan yen yin yon yun
yas yes yis yos yus
say sey siy soy suy
yash yesh yish yosh yush
shay shey shiy shoy shuy
yaz yez yiz yoz yuz
zay zey ziy zoy zuy
yazh yezh yizh yozh yuzh
zhay zhey zhiy zhoy zhuy
z + (j’)am
zam zem zim zom zum
zan zen zin zon zun
zas zes zis zos zus
saz sez siz soz suz
zash zesh zish zosh zush
shaz shez shiz shoz shuz
zaz zez ziz zoz zuz
zaz zez ziz zoz zuz
zazh zezh zizh zozh zuzh
zhaz zhez zhiz zhoz zhuz
x + (j’)am
xam xem xim xom xum
xan xen xin xon xun
xas xes xis xos xus
sax sex six sox sux
xash xesh xish xosh xush
shax shex shix shox shux
xaz xez xiz xoz xuz
zax zex zix zox zux
xazh xezh xizh xozh xuzh
zhax zhex zhix zhox zhux
Shembuj:
Anglisht. custom, kin, kinship,
Arabisht. zekat
Greqisht. Pentateuqos
Gjermanisht. Urkunde, Verkuendigung, Kunde
Latinisht. -caes- (Caesar), -ces-, - cis-, -cus-, -sec- , -socsectus, socialis
Shqip. çështje, i veçantë
Toponimi
ham
Anglisht. Hampton, Tottenham,
X “Q'ish”
Togfjalëshin "që ish", ndër të tjera, e gjejmë në trajtat: cc, gg, kk, ss, zz
E, i, o, (u) dhe p, b, f, v,
Kombinimi mes e, i, o, (u) dhe p, b, f, v, të cilat shprehin në mënyrë të sintetizuar Au, yllin, arin, atin dhe un(ë) kanë shërbyer për të shtuar larminë e mjeteve shprehëse, lakonicitetin e tyre dhe në mungesë të informacionit dhe të errësirës së plotë mbi gjenezën e tyre të fshehin përmbajtjen a të mbulojnë ndonjëherë karakterin skandaloz e të turpshëm moralisht dhe ideologjikisht të vetë fjalës. Këto shkronja - fjalë apo fjalë - shkronja duke u kombinuar me rrënjët Yll, Ar, Ay, At, dhe Unë si dhe me pesë foljet kryesore të shqipes dhe të gjithë gjuhëve të botës si Bëj, Jam, Them, Thërras dhe Vij, kanë krijuar shumicën e fjalëve të pazbërthyeshme apo të zbërthyera keq deri më sot nga gjuhëtarët. Kështu, nga këto kombinime do të hasni "rrënjë" të tilla si angl. if, of, off, gjer. ob, oben, shqipja në qoftë se, shqipja e turq. qofte etj. etj. Kobinime të tilla marrin trajtën aff, afp, afv, etj., effe, effi, ev, evo, etj. ifi, ip, iper, etj., off, ofp, opf, ov, etj. pfl e kështu me radhë. Këto "rrënjë" prapa kuptimit të fjalës, pra primitivisht duan të thonë "ay yl1 vjen", dhe "ay yll është bërë".
Kur bëjmë fjalë për mjetet fjalëformuese, vëmendje duhet treguar në leximin, kuptimin e zbërthimin e vetë termave të terminologjisë shkencore, të cilat flasin më shumë se shpjegimi i thatë që na japin fjalorët. S'mjafton që ne t'u nxëmë kuptimin, por lipset të mësojmë t'i zbërthejmë vetë këto terma, pasi leksikografi dhe shkencëtari kanë fshehur në vetë termin çelësin e "rregullit" apo ligjit që kanë dashur të na transmetojnë. Kështu, te shumica e termave shkencore në përgjithësi dhe atyre gjuhësore e letrare në veçanti, sekreti dhe çelësi i zbërthimit të tyre lidhet drejtpërsëdrejti me vetë fjalën, mënyrën e ndërtimit apo prejardhjes së tyre. Mund ta fillojmë me vetë fjalën “ligj”,e cila në anglisht bën law, në frëngjisht loi, në italisht legge, ku ligj është vetë termi Yll, rreth të cilit rrotullohet e tërë Dija. Më pas do të përmendim termin rregull, që në anglisht i thonë rule, në frëngjisht règle, në gjermanisht Regel, në italisht, regola, ku rregullin e përbën sinonimia dhe metafora që ekziston mes këtyre dy rrënjëve. Tjetër shembull është crase (krazë), që sipas fjalorëve shpreh kontraksionin e zanores fundore të një fjale me zanoren e fjalës pasardhëse. Por, në fakt, ky shpjegim s'është i plotë, pasi crase është në të vërtetë një "krasitje" e zanores te grupi car, cer, cir, cor, cur, char, cher etj. si te emri Krisht, shembull model i një crase, pasi ai vjen nga togfjalëshi "që Ar ishte", pra, Floriri apo Aris, Perëndia "greke" e Luftës. Kraze të tilla janë dhe br, fr, pr, phr, vr, wr që ne kemi paraqitur më parë te tabela e pjesores së foljes shqipe bëj.
Terma të tjerë, që flasin vetë për veten e tyre janë metateza, metafora etj. Larousse e shpjegon gabim metatezën, apo e mjegullon qëllimisht këtë term, duke na dhënë si shembull metateze kalimin nga frëngjishtja e vjetër, formage në frëngjishten e re fromage, ku me metatezë nënkupton vendkëmbimin e r-së nga for- me fro-. Kodi i shqipes na mëson se te for- dhe fro- ne s'kemi asnjë lloj vendkëmbimi të ndonjë bashkëtingëlloreje apo rrokjeje, pasi or, dhe ro janë e njëjta gjë, e që të dyja janë forma të rrënjës shqipe AR. Tjetër është metateza, e tjetër kërkon të na thotë Larousse në shpjegimin e kësaj fjale, një linjë që ndjek edhe Fjalori i Gjuhës Shqipe, duke përdorur fjalën vendkëmbim. Te metateza, dhe te shembujt që sjell Larousse, s'kemi të bëjmë me asnjë vendkëmbim. Te for- dhe fro- ne dallojmë dy fjalë, fjalën - shkronjë f = ay dhe fjalën rrokje or = ro = ar. Pra, në thelb, aty në rastin më të mirë kemi një rrotullim të or në ro. Edhe këtij rrotullimi, hollë - hollë, s'dihet se ç'kah do t'i japim, pasi kur të zbërthehen të gjitha fjalët etimologjikisht do të shihet se do të kemi po aq fjalë me ro sa dhe me or në temën e tyre. Duke pranuar këtë konfuzion të fundit si metatezë, le të mësojmë përse fjala metathesis është vetë metatezë: ajo vetë ka në përbërje të saj një MET, që është e rrotulluara e TEM, THEM. Jo vetëm nga ana kuptimore, as edhe pse termi është 100 % shqip, por edhe sikur vendkëmbimi të ishte për një çast identik me metatezën, farkimi i fjalës metatezë flet për mendje gjeniu, më bukur e në mënyrë më lakonike ky term s'kishte si të kryhej.
A, e, i, o
A, e, i, o në fund të fjalës shprehin rëndom barazimin kuptimor mes dy a më shumë pjesëve përbërëse të fjalës.
Gjatë rrjedhës së historisë gjuhëtarët kanë përdorur disa truke fjalëformuese, të cilat kanë qenë të mirëpritura, pasi kanë kontribuar në pasurimin e leksikut dhe zhvillimin e gjuhës në përgjithësi. Por sot, pas shumë shekujsh, në valën e “globalizmit”" të bujshëm dhe "demokratizimit" shurdhues të "shoqërisë", mbajtja fshehur e këtyre teknikave fjalëformuese zbulon thelbin antidernokratik të të gjitha atyre shkollave dhe gjuhëtarëve, që përpiqen të mbajnë të vërtetat shkencore (gjuhësore) larg njerëzve, larg brezit që po rritet.
Ndër truket fjalëformuese, që, gjuhëtarët kanë shfrytëzuar për formimin e fjalëve të reja, po përmendim formimin e fjalëve në shqip, anglisht e frëngjisht me anë të parashtesave kundërshtuese si pa, de-, dhe prapashtesën mohuese -less. Përpara se këto parashtesa të fiksoheshin me kuptimin që kanë sot, ato kanë shërbyer për të krijuar fjalë të reja përmes një back - formation, duke ngatërruar kështu dhe gjuhëtarët më të zotë. Kështu p.sh. kemi:
anglisht. nga - less (yll është) janë formuar fjalë si cease nga ceaseless, key nga keyless etj. Në frëngjisht nga fjalë që fillojnë me dem (them) -janë krijuar foljet mentir, monter, masquer, ménager etj.
Kështu që këtu parashtesa de(përveç se kur buron nga shqipja de = them.) është një truk mashtrues që fsheh lojën e vërtetë fjalëformuese.
Në shqip, fjalë që fillojnë me parashtesën pa-: i dukshëm vjen nga i padukshëm, fytyrë vjen nga i pafytyrë etj, etj.
Mjetet e shfrytëzuara për formimin e fjalëve janë të pasura dhe kushdo që do t'i ngjitet shpatit të thepisur të etimologjisë do të zbulojë vërtet gjëra mahnitëse e të mrekullueshme.
Disa shembuj çiftesh fjalëformuese
Zakonisht, fjalët janë formuar me ndihmën e dy prej rrënjëve kryesore të shqipes apo trajtat e shkurtuara të tyre. Jo rrallë ndeshim brenda një fjale përsëritje të së njëjtës "ide", që s'ka asnjë funksion tjetër veç kujdesit te leksikografit anonim apo dijetar për të mos rënë në përsëritje me një fjalë tjetër, apo që fjala e krijuar të ketë një tingëllim të veçantë e muzikalitet të spikatur. Më poshtë po japim fjalë të krijuar me çifte rrënjësh të tilla.
Ar & Ay
Arabisht: Arabia
Ar & Bërë
Në shqip: arbër, dëfryer
Ar vjen
Në anglisht. Sheriff, Sherwood
Arabisht. mutesarrif, Sharif
Frëngjisht. arriver, arriviste, dëfëquer
Greqisht. metamorfo, Orfeis,Serifos
Ar & Yll
Anglisht: graseless, reestablish
Latinisht: gracilis, stabilire
At & Ar
Arabisht: kadar
Anglisht: scatter
Latinisht: quarter quattuor
Shqip: katër shkatërroj
Turqisht: kederlenmek
At & Yll
Latinisht: adolescent, adulari
Ay & Ar
Arabisht: Muzafer
Greqisht:aforismos, varvaros
Italisht: barbiere
Shqip: i bardhë, bërthamë, hapësirë, var, varr, vardisem, i varfër, i verbër, verem
Ay & At
Anglisht:. put (forth)
Latinisht: ab esse ad posse valet
Ay & bërë
Anglisht:. put (forth)
Arabisht: Muzaaffar, Muzawit
Turqisht: Muzafer,
Ay, e, i , o & vjen
Anglisht eve, even, evening, if, of, off, often, open
Gjermanisht:. eben, ob, oben
Frëngjisht:. abusive
Ay & yll
Anglisht: deep, please
Arabisht: Faisal
Frëngjisht: corbeau, plaisir
Gjermanisht:. tief
Greqisht: apostolos, kalipto
Latinisht: abilis, apostolus, debilitare, falsus, notabilis, placere
Sllavisht: bjellij, Bulgaria, Biellorusia
Shqip: Bulqiza, fal, fall, fellë (thellë), fellësi (thellësi), korbi, pëlqyer
Turgisht: damlla, havale, havalandirmak, kurban,
Bërë Ai
Anglisht: bright
Gjermanisht: ausbreiten, breit
Bërë Ar
Greqisht. freniris
Bërë At
Frëngjisht: parachute
Italisht: frutto
Bërë Ay
Anglisht: sprout
Greqisht:. festival
E bërë, bërë E
Italisht: divertire
turqisht. myzevir
Bërë IGreqisht:. (dhen) bori, frenitis, parasitos
Latinisht:. experiential
Shqip: buri
Bërë O
Latinisht: parochialis
Bërë Yll
Shqip:frujti (Bu)
O & I
Gregisht: paroikos
Shqip. nevojë, përvojë
I & EShqip: përgjigje
O & Pl
Greqisht: opion
Latinisht: opium
Vjen EItalisht: vendere
Vjen I, I vjen
Shqip: venitem, ngadhënjye, mallëngjye
Yll & Ar
Frëngjisht: alentour
Hebraisht: Elazar, Yisrael
Latinisht: cardinalis, ludicrous
Shqip: rrotullohem, sorollatje, uluras
Yll & At
Arabisht: Muslihuddin
Frëngjisht: lutter
Greqisht: lepta, lefta
Shqip: luftoj
Yll bërë
Anglisht: glower
Greqisht: kalispera
Hollandisht: Tillburg
Latinisht: turb- (turbulentus, turbidus, turbare, perturbare etj.), temporalis
Portugalisht: Brasil
Shqip: i qelbur, turbulluar, valë, ylber
Yll & I
Anglisht: illusive
Frëngjisht: ëlusive,
Yll vjenAnglisht: Albion, alive, eleven, love
Arabisht: tevekkel
Frëngjisht: Gilbert, Gelbart, Holbain
Gjermanisht: Hilbert, lieben
Latinisht: faeculentus, Helveticus, velos
Rusisht: Bjellorussia
Sllavisht: Bullatovi, Jugoslavi, Slovaki
Shqip: teveqel, Veqilharxhi, thelb (thelpinj)
Turqisht. tevekel, vekil
Togfjalëshi “q’është thirrur (quajtur)
c + am+ thirr, thërr(as)
ch + am + thirr, thërr(as)
g + am + thirr, thërr(as)
h + am + thirr, thërr(as)
k + am + thirr, thërr(as)
q, qu + am + thirr, thërr(as)
ku thir, thërr(as) zhvillohet sipas vargjeve:
thërras tar, ter, tir, tor, tur, rat, ret, rit, rot, rut; tra, tre, tri, tro, tru; dar, der, dir, dor, dur, rad, red, rid, rod, rud; dra, dre, dri, dro, dru; thar, ther, thir, thor, thur, rath, reth, rith, roth, ruth; thra, thre, thri, thro, thru; dhar, dher, dhir, dhor, dhur, radh, redh, ridh, rodh, rudh; dhra, dhre, dhri, dhro, dhru;
Shembuj:
Anglisht: Astral, Astir, Austria, - caster, gallantry, Ontario, under
Frëngjisht: dëmentir , demonter,
Gjermanisht: unter
Italsht: intrigante
Shqip: Gjirokastër, Kastrati, Kastrioti
dhe
Anglisht:: trap, Thursday
Italisht: triste, Trieste
Flamisht: trekken, troosten
Frwngjisht: diriger, guider
Gjermanisht: Treppen
Shqip: drejt, troç, trokas, turbulluar
Turqisht: -tirmak, -turmak, -dirmak
Togfjalëshi "është thënë" (quajtur)
p.sh.
- anthus, anthos
Në toponimi gjejmë prapashtesën "që thonë", pra, që quhet:
-dam, den, -don, -dun, -din, -gton, -cton, qthon p.sh.
Anglisht: Washington, autokton
Frëngjisht: Verdun
Hollandisht: Rotterdam
Shqip: tokë
Folja them sipas formulës x (j)am ku x = t, d, th, dh
da, de, di do, du, ad, ed, id, od, ud, ta, te, ti, to, tu, at, et, it, ot, ut, tam, tan, tem, ten, tim, tin, tom, ton, tum, tun, mat, nat, met, net, mit, nit, mot, not; muf, nut; tas, tes, tis, tos, tus, sat, set, sit, sot, sut, dam, dan, dem, den, dim, din, dom, don, dum, dun, mad, nad, med, ned, mid, nid, mod, nod, mud, nud; das, des, dis, dos, dus, sad, sed, sid, sod, sud; tham, than, them, then, thim, thin, thom, thon, thum, thun, math, nath, meth, neth, mith, nith, moth, noth, muth, nath thas, thes, this, thos, thus, sath, seth, sith,, soth, suth ; tha, the, thi, tho, thu, ath, eth, ith, oth, uth ; dham, dhan, dhem, dhen, dhim, dhin, dhom, dhon, dhum, dhun, madh, nadh, medh, nedh, midh, nidh, modh, nodh, mudh, nudh; dhas, dhes, dhis, dhos, dhus, sadh, sedh, sidh, sodh, sudh
dha, dhe, dhi, dho, dhu, adh, edh, idh, odh, udh.
Shtesë: sam, sem, sim, som, sum, sin, son, sun, mas, mes, mis, mos, mus, sham, shem, shim; shom, shum, mash, mesh, mish, mosh, mush, maz, mez, miz, moz, muz
Shembuj me foljen them ndër gjuhë të ndryshme:
Arabisht: altin, mysliman, myslyman, mytesarif
Anglisht: fathom, phantom, phantom, time, Thomson, Thomas, Thompson
Frëngjisht: alentour, ceinture
Gjermanisht: Bismarck
Greqisht: temenios (temena turq.), fatos, pothos
Latinisht: eztinguere, distinguere, limit, phantasma, intendere, praendere, temporalis, tempus, ultima
Shqip: bredhur, dëmtim, habitem, avitem, dredhur, mbledhur, mbreti, përtim, sorollatje, shpëtim, shpërthim, tingull, themel, Thumanë
Fjalë që ndihmojnë për zbërthimin e kodit
Gjuhëtarë e leksikografë kanë lënë në çdo gjuhë gjurmë të "rregullave të fjalëformimit”, "të rregullave të shndërrimeve fonetike", aq sa po të kishim mundësi t'i rreshtonim të gjitha në një shkrim do të shtrohej pyetja se përse duheshin kaq shumë shembuj e po aq përsëritje të bezdishme.
Kështu p.sh.
Frëngjisht: auparavant = au para av është
Latinisht: oculis o = ul, facilis fa = il
Shqip: vështirë v = ir
Rrugë të pasurimit të fjalës me kuptime të reja
brutto nga Brutus
katil nga Catilina
severus nga Severius
tutkun nga Tuttankhamon
Posted by Çlirim Xhunga at 1:14 AM
Ky shkrim është duke u hedhur kompjuter.
Intervistoi Nuri Dragoi, gazetar i Republika
Studiuesi i gjuhësisë, Çlirim Xhunga, merr guximin të hapë një debat të zjarrtë mbi hershmërinë e gjuhës shqipe. Sipas tij, gjuha shqipe është nga gjuhët më të hershme në botë, madje themeli i tërë gjuhëve të tjera.
Nuk marrim përsipër të miratojmë këtë pohim të tij, pasi nuk jeni në gjendje ta bëjmë atë, por mendojmë se nuk është me vend as ta braktisim. Xhunga mendon se ato që thotë i ka të bazuara dhe i argumenton me teorinë e tij, e cila bazohet në çelësin e tërë gjuhëve, në themel të të cilave qëndrojnë fare pak fjalë. Prej tyre formohet një mori e pafund fjalësh, të cilat përbëjnë gjuhët aktuale, që kanë ardhur duke u përmirësuar dhe pasuruar brez pas brezi. Natyrisht, ne e pranuam me droje dhe mëdyshje, por përderisa ai është i gatshëm të përballet me cilindo gjuhëtar që kërkon argumente, menduam se në këtë mes nuk ka ndonjë të keqe. Mund të ketë prej gjuhëtarëve ndonjë që do Lë thotë se ku na paska qenë ky studiues i heshtur dhe pak i njohur. E drejta e tyre. Ashtu siç ka të drejtë edhe Çlirimi të thotë mendimin e tij. Do të ishte me interesante të prisnin dhe ndonjë qëndrim të ndonjë specialisti të gjuhës shqipe, të hershmërisë së saj dhe lidhjeve që ka me gjuhë të tjera, sikur dhe vetëm në disa pika.
Ai ka pohuar edhe më parë që jo vetëm që është autoktone, por gjithë gjuhët e botës e kanë origjinën nga shqipja. Në të gjitha rrënjët kryesore të shqipes, por edhe të gjuhëve të tjera. mund të futet simboli i yllit. Ky yll shihet si çelësi i formimit të mijëra fjalëve.
Gjithçka ai e bazon në studimet e tij. Ka thelluar njohuritë në lëmin gjuhësor, duke njohur në bazën e tyre dhe gjuhët greke, latinishte, gotishte, sllavishten kishtare, turqisht, arabisht, hebraishte dhe deri tek gjuha japoneze. Nga të gjitha të dhënat i rezulton se gjuha shqipe është themeli i gjuhëve të botës. Për këtë është i gatshëm të ballafaqohet me këdo që mendon ndryshe. Kur flet për gjuhën shqipe dhe shqiptarët, ai kupton arbërit, ilirët apo edhe paraardhësit e tyre. Pra, me fjalën shqiptar, thotë se kërkon të përfshijë tërë paraardhësit tanë. Dhe ka arritur në konkluzionin se bashkë me fjalën, edhe mendimi ka vulën shqiptare. Pra, logjika nuk është vepër e Platonit, as e Aristotelit, por vepër e mendimit shqiptar. Nga shqipja kanë lindur të gjitha gjuhët e tjera. Këtë ai e mbështet me një strukturë leksikore, që është baza e fjalës në çdo gjuhë dhe që hap rrugën për zbërthim etimologjik të çdo fjale.
- Z. Çlirim, gjatë bisedës përmendët studimin etimologjik. Mund të na thoni diçka më shumë?
- Po. Shkenca zyrtare e etimologjisë nuk ka qenë në gjendje_ të plotësojë detyrën e saj për të zbërthyer kuptimin e fjalës dhe për të përcaktuar, mandej, origjinën e saj. Zbërthimi i kuptimeve që kanë fjalët e thesarit Leksikor të gjuhëve kryesore të botës, e në radhë të parë të gjuhës shqipe, që është themeli i tyre, do ta bëjë më të lehtë përcaktimin dhe kuptimin e itinerarit që ka ndjekur një koncept i caktuar për t'u formuar e për t'u shprehur me tinguj të caktuar, dhe për të përcaktuar se në cilën gjuhë ajo është shprehur për herë të parë. Teorikisht, kjo e fundit është thjesht një kuriozitet shkencor, pasi praktikisht të gjitha gjuhët e huaja, duke operuar vetëm me lëndën gjuhësore të shqipes, kanë humbur që në fillim të drejtën e autorit.
- Si duhet ta kuptojmë këtë që thoni?
- Siç do të shihet më vonë, të gjitha gjuhët janë në thelb një shqipe e shkruar ndryshe. Dhe kjo është një nga të fshehtat më të mëdha e më të bukura që pret t'i zbulohet kujtdo që merret me këtë fushë të etimologjisë. Etimologjisë, ashtu siç ajo është konceptuar, studiuar dhe manipuluar deri më sot, i ka ardhur fundi. Mjetet e saj kanë qenë të pamjaftueshme, dhe herë-herë të dëmshme, duke mos lejuar t'u jepet përgjigje mistereve rreth origjinës së gjuhëve në përgjithësi dhe të fjalës në veçanti.
- Përse ndodh kjo, sipas jush?
- Etimologjia nuk është në gjendje të na shpjegojë përse fjalët frënge entier dhe shqipja e tërë kanë një origjinë, se si është e mundur që the first time dhe hera e parë janë kaq të afërta, pa u vënë re nga askush. Se si descend to the hell është vjelë nga një tekst i shqipes, duke marrë kuptim krejt tjetër. Si është e mundur që shprehjet "në atë çast", "v tem cas", "en ces temps" të vijë nga i njëjti tekst shqip që do të thotë "At q'është them, tha" (është fjala për orën dymbëdhjetë të natës, e cila në anglisht lexon "twelve" = tha y11 vjen, në arabisht tevekkel (dorëzohem te zoti) e në shqip teveqel (torollak), dhe në frëngjisht dëfëquer!!)?
- Dhe përse ndodh kështu, përse shkencëtarët heshtin dhe nuk e thonë një të vërtetë të tillë. Apo ka ndryshuar etimologjia e fjalëve?
- Etimologjia po ndryshon, megjithatë në garget shkencore zyrtare shqiptare ne nuk po shohim asnjë reagim dhe aq më pak, të tregohet kujdes apo ndihmë sado e vogël në këtë drejtim. Përkundrazi.
- Cili është shkaku që nuk reagohet?
- Ka shumë shkaqe. Qëndrime të tilla, qofshin nga pozita mediokre, apo të udhëhequra e të nxitura nga politika të caktuara antishqiptare, drejtohen kundër interesave të kombit tonë, dhe i shërbejnë vetëm atyre qarqeve të huaja fetare dhe aristokratike. të cilat gjithnjë janë bërë pengesë, pasi ekzistenca, mbijetesa e tyre dhe suksesi i Katrahurës që ata projektojnë çdo ditë në mbarë botën lidhet drejtpërsëdrejti dhe me SHQIPEN, një nga çelsat kryesorë që të çon te e Vërteta. Moshedhja dritë mbi shqipen mban në këmbë ideologji që drejtohen kundër njeriut në përgjithësi dhe kundër shqiptarit në veçanti. Hedhja dritë mbi shqipen, pa dëshirën tonë, do të sjellë vetvetiu zhdukjen e tyre, të fesë dhe të Aristokracisë, pra të Aristofesë, si dhe zhgënjimin e kujtdo që është rritur me filozofinë e përbuzjes dhe urrejtjes ndaj tjetrit, ndaj njeriut.
- Ju mendoni se duhet të ndriçohet shpirti i njerëzve dhe t'u thuhet një e vërtetë e cila deri tani u është fshehur?
- Pa dyshim. Ndriçimi i shpirtit nga e vërteta do të bëjë që njerëzit të çlirohen nga paragjykime e besime të dëmshme, që kanë shërbyer vetëm për t'i përçarë e për t'i ndërsyer përjetësisht kundër njeri - tjetrit. Ata do të fillojnë të merren vetëm me gjëra të dobishme për ta dhe për natyrën që i ka krijuar.
- Bëni fjalë për një frikë? Ç’është kjo frikë?
- Kjo frikë e madhe ka bërë që Feja dhe Aristokracia (Aristofeja) të pengojnë sistematikisht studimet mbi shqipen, të pengojnë arsimimin e vërtetë të shqiptarit, konkurrimin e tij dhe të gjuhës shqipe në skenën e madhe të diturisë botërore. Ata nuk janë mjaftuar vetëm me mallkimin e shqipes, por kanë bërë dhe vazhdojnë edhe sot të bëjnë përpjekje të ethshme për të pengnar daljen në dritë të dokumenteve të vjetra të shqipes, siç është rasti i pengimit të hapur nga ana e Vatikanit, i librit të 1210 të Teodor Shkodranit..
- Keni siguri në këto që thoni?
- Patjetër. Më thoni ju, përse pas një mijë e pesëqind vjetësh (është koha e "Dark Ages", e "Errësirës së Madhe të Mesjetës", kur pranë botës shqiptare kanë lindur njëkohësisht të gjitha alfabetet, shkrimet, dhe gjuhët e tjera të botës), 40 kilometra me rafte me libra të Bibliotekave të Vatikanit, bibliotekat e shpellave të murgjëve dhe heremitëve në Malin Athos, të qendrave kryesore të fesë dhe të bibliotekave të fisnikërisë evropiane e botërore si dhe dhjetra - mijëra manastireve. qendrave islame, budiste etj., qëndrojnë ende të mbyllura për shqiptarët?
- Pak më parë, përmendët fjalën "çelës" të gjuhëve. Ç'është ky çelës?
- Çelësi i zbërthimit të fjalëve në gjuhën shqipe dhe në të gjitha gjuhët e tjera, siç e thotë dhe vetë fjala (çelës) është rrënja Y11. Për të emërtuar, për shembull, sendin çelës, përveçse në shqip, thuajse në të gjitha gjuhët e tjera ne gjejmë brenda konceptit çelës rrënjën e shqipes yll si p.sh. greq. klidhi, frëng. clé, ger. Schlüssel, sllav. kljuç, kor. Jolse etj. etj. Edhe aty leu kjo rrënjë .1mungon" si p.sh. në italisht, leksikografi ka përdorur fjalën (la) chiave, e cila përmban në vetvete një lloj çelësi tjetër, pra një rregull primitiv fjalëformues siç është barazimi i = av (ku av vjen nga shqipja ay, një sinonim i rrënjës y11 dhe "e'' në fund të fjalës don të thotë barazim; është). Rrënja Y11 ndihmon për rrokjen e përmbajtjes së vërtetë të dijes. Përpara se me këtë fjalë të emërtohej sendi çelës, ajo-fjalë ka dashur të thotë " çelësi i dijes''.
- Po fjalë të tjera, fjalë themel siç i quani ju, a ka?
- Ashtu si fjala çelës dhe fjala themel, e cila ka shtegtuar në greqishte në trajtën themelion, në fillim ka shërbyer për të shprehur themelin e dijes. Më pas, ose dhe njëkohësisht, me termin themel janë emërtuar themelet e një ndërtese, të një sistemi filozofik etj.
- Më tej, çfarë mund të thoni për këtë?
- Ylli, Ari dhe folja (j)am, dikur një folje kryesore e shqipes, e cila ka kaluar në rolin ndihmës për vetë rolin që ka luajtur në krijimin e të gjitha foljeve të tjera, por dhe për rolin që ajo ka marrë në gjuhë në krijimin e kohëve të përbëra dhe mjaft fjalive të thjeshta, janë dhe themeli i gjuhës.
- Çfarë simbolizon Ylli, sipas jush?
- Ylli, nga një simbol pagan është vënë më vonë në qendër të letërsisë fetare e laike dhe ka shërbyer për krijimin e shumë fjalëve të reja me kuptime e ngjyrime semantike të reja. Ylli dhe ari (floriri) personifikojnë përjetësinë, madhështinë, rininë e përjetshme, bukurinë, dashurinë, forcën dhe zgjuarsinë, dhe shprehin shumë koncepte, ide, ndjenja e përjetime të tjera që lidhen me botën e brendshme, me veprimtarinë e njeriut dhe përshtypjet, mendimet, reflektimet e deri te abstraksionet që ai ka ndërtuar duke u mbështetur në përvojën e tij dhe të tjerëve. Por Ylli dhe Ari shprehin në gjuhë dhe anën tjetër, të kundërtën e të mirës, të së bukurës, të së fortës, duke na dhënë të shëmtuarën, të ultën, mizoren etj. Pra, dualiteti në gjuhë dhe në logjike shprehet me anë të dualizmit, që përmban vetë fjala y11 (dual, vjen nga shqipja e do të thotë: al, y11 mbart në vetvete dykuptimësinë, ai shpreh dy anët e kundërta të së Njëjtës, të Njëshit, të Idesë Absolute, të Materies etj.), si dhe me anë të sinonimisë dhe dallimeve që fjala yll ka me fjalën Ar, Ay, At dhe Un(ë).
- Si mund të na e konkretizoni më tej këtë dukuri gjuhësore?
- Nuk është thjesht dukuri, por themel gjuhësor, çelës i tyre. Sot do të ndalemi në disa momente, që ne sjellim për lexuesin shqiptar e që sqarojnë më tej Kodin e Shqipes, të botuar nga ana jonë kohët e fundit në shtypin shqiptar.
Këtu po japim një tabelë që na tregon përemrin dëftor Ay, Ai, të cilin ne gjejmë në literaturë, si në shqip, ashtu dhe në gjuhë të tjera, të shkruar: au, e, i, j, o, dhe
Ai Au ia ya
Ab
Af
Ap
Av
Aw
Ba
Fa
Pa
Va
Wa
si dhe b, p, f, v, w
Disa shembuj:
anglisht: eye, i (aj)
frëngjisht: outil
gjermanisht: Auge, Augsburg, Ich, ja
greqisht: augites, aidios, aigjeas, thebes (thivis), odhos, oinos, pentateuchos, periodho, vios
hebraishte: yahweh, jehovah
latinisht: abilis, augustus, audios, capabilis, cavus, facilis, iter, vinum, vita
rusisht. jazik
shqip: avitem, i ftohur, fushë, habitem, hapur,
- Mendimet që po hidhni ju për çështjen e gjuhësisë ka mundësi të ngjallin ndonjë debat të mundshëm, debat i cili mund të na sjellë mendime të njëjta me të tuat, por dhe mendime të kundërta. Sidoqoftë, besoj se ju jeni i gatshëm të merrni pjesë në këtë debat, duke u dhënë përgjigje edhe të tjerëve, ose të paktën duke miratuar ose kundërshtuar pohimet e tyre. Unë e kam të qartë se nuk është e lehtë të përballosh një debat të tillë, jo vetëm teknikisht. por dhe për shkaqe të tjera, por sidoqoftë, ju që keni marrë përsipër të provuar vërtetësinë e asaj që pohoni se gjuha shqipe është jo vetëm një nga gjuhët më të vjetra, por dhe “mëma” e gjuhëve të tjera. medoemos duhet të tregoni dhe angazhimin dhe durimin e duhur. Aq më tepër. që bëni fjalë për gjenezën e saj. Dhe me që jemi këtu z. Çlirim, unë do ta filloja pyetjen time të parë: Sipas jush, aktualisht është e vështirë të debatosh për gjenezën e gjuhës?
- Të debatosh mbi gjenezën e gjuhës, rrugëtimin e formimit të saj, sot janë të paktë ata njerëz që mund ta bëjnë. Dhe ndër këta të paktë, që mund të jenë një grusht profesorësh që rrethojnë papën, mitropolitët e fesë ortodokse, rabinë e lamanë, pra ata pak dijetarë që sot vegjetojnë nën hijen e atyre pak qendrave të pushtetit botëror, si në Angli, Riad, Japoni e gjetkë, askush nuk guxon të flasë për këtë temë, pasi humbet pozitën shoqërore, po e po, por mund të humbasë kokën e të shuhet pak e nga pak edhe si farë.
-Pse, kaq problematike është kjo temë?
- Po, kaq rëndësi ka kjo temë. E këtë pakkush nga ne e kupton. Ndryshe, ne shqiptarët do ta kishim shumë më të thjeshtë të kuptonim shumë përse: përse mbi kombin shqiptar ra një errësirë njëmijë e pesëqind vjeçare, e cila u ça për pak dekada vetëm në epokën skënderbejane. Megjithëse kemi gati njëqind vjet që kemi shtetin tonë, ky shtet nuk na ka shërbyer aspak për të hedhur dritë me fuqi mbi çështjen e etnogjenezës tonë. Unë vetë, jeta ime është dëshmi, unë jam dëshmitar i egërsisë mc të cilën shteti shqiptar guxon t'i vërsulet për ta mbytur me çdo mjet ekonomik, psikologjik edhe deri vrastare këdo që kërkon të hedhë dritë mbi çështje të rëndësishme të racës tonë. Nuk është fjala për shtetin aktual, por për të në tërësi e në çdo kohë. E si mund të pretendohet pastaj, që dikush a disa të kenë guximin të hapin gojën për këto çështje?
- Jeni i sigurtë për këtë?
- A keni dëgjuar ndonjë të flasë, të debatojë, të kundërshtojë a të miratojë diçka nga ato që them unë, nga ato që kam thënë unë që nga 30 marsi i vitit 2005, kur u botua shkrimi im i parë mbi gjenezën e shqipes? Askush s'ka guxuar, pasi Evropa dhe SHBA-të do të ngrenë në këmbë, në vendin tonë, në shtëpinë tonë, SHISHIN shqiptar, Policinë Kriminale shqiptare dhe të gjithë ata shqiptarë të veckël, "dijetarë" apo njerëz të thjeshtë, që të vërsulen çdo ditë me shpoti, përbuzje e gjithfarë "mjeshtërish" të nxjerra nga sirtarët, nga teoria dhe praktika e shkollës së psikologjisë së Pavlovit dhe pavlovëve moderne, e do të vihet në përdorim e gjithë teknologjia e Mundimit Njerëzor që Aristofeja ka ngritur me kujdes që nga kohët që historia ka nisur t'i regjistrojë e deri më sot, atë teknologji që gëlon mbi tokë dhe mbi Tokë.
-Po media çfarë roli ka luajtur?
-E tërë media është vënë në një mënyrë a në një tjetër në shërbim të këtij përbindëshi që quhet Aristofe.
Aristofeja përpiqet të të mundë, të të zhdukë, e në pamundësi, të të poshtërojë, të të degradojë fizikisht e mendërisht, ty dhe familjen tënde, të shtrëngojë (duke trembur) fisin, miqësinë, të njohur e të panjohur, komshinj, e deri tërë lagjen ku banon, do t'i detyrojë të të qëndrojnë sa më larg, pasi ti je bartës i virusit më të keq e të rrezikshëm për të, i diçkaje, që (sipas meje) është e vërteta mbi shqipen, mbi gjuhën, si dhe e vërteta mbi bazat e Sundimit mbi njeriun dhe shoqërinë, dhe Metodën e saj.
-Si mund të zhvillohet një debat i tillë sipas jush?
-Debati, zoti Dragoti, mund të bëhet i lirë vetëm atëherë kur njerëzit me të cilët ti debaton janë të lirë. Në Shqipëri ne nuk kemi liri. S'mund të ketë liri kur individi rron me frikën se për mendimet e tij ai mund të mbetet një dite pa bukë. Për çfarë lirie mund të flasim ne në Shqipëri kur shtrëngesa ekonomike po bën kërdinë, fëmijë të tmerruar dridhen para pamjes së 11ahtarshme të të afërmit që vdes, kur shohin këmbët e nënës që tundet nën litar, të motrës që vdes duke u dridhur nga konvulsionet e helmimit'? Këto ngjarje, që veshi dhe syri na i zë gati për ditë, shtypi ynë i quan paturpësisht "akte depresioni". Ne i shohim, por harrojmë..
- A mund të na thoni se si e shihni qenien tonë, pra popullin shqiptar në raport me tërë këtë amulli ngjarjesh në tërësi dhe ato gjuhësore në veçanti?
-I ngjajmë atyre fokave me barrë, të cilat nga pamundësia për të lëvizur shohin se si ariu i bardhë provon mbi lëkurën e tyre dhëmbët e mprehtë dhe kullufit atë fokë të gjorë që e ka lëkurën më
të butë. Ky ritual zhvillohet në Shqipëri dhe në botë çdo ditë. Aristofeja argëtohet duke marrë më qafë gjithnjë më të dobëtin, kështu qc "më të fortët" zënë mend dhe s'guxojnë të ngrihen kundër saj.
- Ju mendoni se luftohet sistematikisht dhe me program kundër shqipes?
- Në Shqipëri jo vetëm luftohet kundër shqipes, por gjithçka e keqe që është bërë dhe vazhdon të bëhet kundër shqiptarit, bëhet me kalem në dorë. Kështu ka ndodhur vrasja e Emin Spahisë, që pajtoi 300 familje në Mbishkodër, pasi shqiptari s'duhet të jetojë në paqe, në mirësi e në begati, ndryshe ai do të ketë kohë të shohë se ç'ndodh përreth tij e do të kërkojë të dijë se ç'është kjo Aristofe, përse ajo ka mijëra vjet që s'i shqitet racës njerëzore, si rron ajo dhe ç'bën ajo për të mbijetuar. Shqiptari do të mësonte se përse në Shqipëri ndodhën lëvizje të pakontrolluara migracioni, ç'është politika e zbrazjes "spontane" të fshatit dhe “përqëndrimit'' të shqiptarëve në metropolin e Tiranës nën parullën e lëvizjes së lirë të njeriut dhe "dëshirës për një jetë më të mirë".
-Tërë këto që thatë, kanë lidhje me shqipen?
-Ju pyesni a kanë lidhje të gjitha këto me shqipen. Kanë lidhje me ligjet e saj, me rregullat e fjalëformimit, ligjet fonetike, semantikën, gjuhësinë e krahasuar etj. Asnjë gjuhëtar s'mund t'i kapërcejë me sukses këto barriera në qoftë se ai mbyll sytë para gjithçkaje që ndodh rreth tij, pasi këto barriera e pengojnë direkt të bëjë lirisht dhe punën e tij.
-Dhe në këto ngjarje, më tepër regresive të shqipes, mendoni se ka gisht ajo që ju e quani Aristofe?
- Në Shqipëri gjithçka është bërë me kalem, 1997, rënia e shtetit shqiptar, 1998, ngjarjet e Kosovës. Ne, sot, fatkeqësisht, nderojmë si shpëtimtarë në Shqipëri dhe në Kosovë organizatorët e vërtetë të masakrave antishqiptare, njerëzit e Aristofesë, ata që edukojnë e arsimojnë Millosheviçë e Hyseinë, ata që i ngrenë e që i ndëshkojnë. Në këtë botë të vogël politikën nuk e bën as Bushi e as ndonjë politikan shqiptar. Të gjithë këta janë shërbëtorë të bindur të Aristofesë. Këta zbatojnë platformat e saj, ajo i pompon, ajo u jep know - how-n e Poshtërsisë, po ajo Aristofe i zbret nga froni me lezet. Kush e meriton sipas kutit të saj, mbetet në histori si "kolos", kush nuk e meriton, ai përfundon i njollosur. Nga ky rregull nuk bëjnë përjashtim as njerëzit e letrave.
- Atëherë, çfarë është dhe çfarë duhet të mbetet e pastër?
- E pastër, i bardhë si veladoni festiv i Papëve, murgeshave, hoxhallarëve, lamanëve, rabinëve etj. duhet të mbetet vetëm Aristofeja. Gjithçka përreth "duhet" të jetë e përbaltur, e njollosur, mëkatare. Njeriu nuk meriton të rrojë si njeri, pasi ai na qenka (uj = yll, lupus. "av yll është" për tjetrin. Shikoni se sa tragjiko-komike është kjo dhe në gjuhësi, ku Ylli është edhe Perëndia dhe Ujku, i Miri dhe Djalli (Diavolos, Diaholos, që don të thotë se djall është ay që "Di që AV = AB = OL, pra Yll është". Këto gjëra janë për të qeshur e për të qarë. Aristofeja, apo NEVERIA si e quaj unë në ditarin tim, e ndër shokët e mi, ka luajtur e vazhdon të luajë për shtatë palë qejfe në kurriz të njeriut e të shqiptarit vetëm e vetëm sepse ne, njerëzit e thjeshtë, përfshirë dhe ata që e mbajnë veten për të ditur ("Dija është një Injorancë e Mësuar", thotë prifti i nderuar Nikola di Kuza në shek. XV, dhe ai e ka fjalën për dijen në shkencat shoqërore), nuk e kuptojmë se gjithçka është ndërtuar për të nxitur armiqësinë mes njerëzve, mes grupeve shoqërore, e mes kombeve. Kjo armiqësi u thellua sidomos pasi dijetarë të Aristofesë krijuan Esperantot e para, Gotishten, Sllavishten e Vjetër, Greqishten e Vjetër dhe Latinishten, e shumë e shumë të tjera.
-Pra, sipas jush, edhe greqishtja e latinishtja, krahasuar me shqipen, janë gjuhë dytësore?
-Siç e shihni, unë s'kam vënë në krye të gjuhëve të tjera (me shqipen s'guxon të krahasohet asnjëra prej tyre) as greqishten e vjetër e as ndonjë gjuhë tjetër. Tani unë jam duke përgatitur një kapitull mbi PARADOKSIN e greqishtes së Vjetër dhe të Latinishtes, ku përmes gjetjeve të mia do të vërtetoj se fjalë si p.sh. Skandalon, që ne e gjejmë te autorët "e lashtë" grekë, nuk është më e vjetër se shekulli i IX i erës tonë dhe ka lindur në truallin e sllavishtes kishtare, se si fjala Muzë, që hap vjershërimin e Homerit "në shekullin e VIII p.e.s. (?!) nuk është më e vjetër se gjuha arabe, që e ka burimin pas mesit të mijëvjeçarit të parë të erës tonë.
-Si mund të na e konkretizoni këto që sapo thatë?
-Po. Pa u zgjatur me fjalë po u jap disa shembuj. Vini re kombinimin e AY & AR Nga kombinimi i tabelës së botuar në numrin e djeshëm me rrënjën shqipe Ar është përftuar tabela e mëposhtme, ku ne dallojmë foljen shqipe bëj (këtu: bërë) në të gjitha gjuhët. Kjo tabelë mund të pasurohet nga vetë lexuesi me shembuj të tjerë, si p.sh. nga au + ar janë përftuar afar, afër, afor-, -afur- etj., etj.
AT
Emrin AT, ne e gjejmë në shqip dhe në gjuhë të tjera në trajtat e shkruara si më poshtë:
ad, adh, at, ath, ti, ud, udh, ut, uth, tat, tet, tot, tut
Kështu p.sh. gjemë:
Arabisht: zekat
Anglisht: death, dead, Teetottem, Tottenham
Egjiptiane: Thot, Tuttankhamon
Greqisht. Adam, thanatos, Athos, Athina, aitios, themistios, tithenai
Gjermanisht. Toten, Teuton Frëngjisht. outil
Italisht. -ato
Latinisht. -atus, attendere
Shqip: Adam, Adhamudh, At (edhe kalit), çuditem, Teuta
Sllavisht. çudno
Rast i veçantë i emrit AT është
tetë / a = numri 8 si te pushtet
tat - shtatë , numri 7 anglisht. state
Gjermanisht: Stadt
Greqisht: Theta
Shqip. shtatë, tetë, pushtet, Tetor, Det, Thetis, shtet, shtator, qytet
AR
Për rrënjën AR kemi folur dhe më parë. Këtu vlen të kuptohet dhe të ndiqet sinonimia që rrënja AR ka me rrënjën' tjetër shqipe Yll. Kështu p.sh. në qoftë se ne në shqip themi “ar” (flori) në turqisht ar-it i thonë altin, shqipes viç në angl. i thonë veal (vij si yll, krhs. buall si yll vjen", kurban = "si ar vjen" e që kanë lidhje leksikore me viçin "që, si i= yll vjen", sepse viçi është njëmotak, njëvjeçar, ai çdo vit bëhet kurban njëlloj si Krishti "q' AR, Yll ish") dhe në frëngj. veau (vjen ay vjen si yll).
Fjalët e krijuara me rrënjën AR (ar, er, ir, or, ur, ra, re, ri, ro, ru) janë "pambarim", Këtu po ndalemi në disa prej tyre:
Anglisht: church, raven
Frëngjisht: alentour, corbeau, courber, tour, tourner,
Gjermanisht: beurteilen, Urzeit, Urkunde, Urteil
Greqisht: aristo-, arqi, qirios, Hristos, ortho
Italisht: augurare
Latinisht: cardinalis, crucis, curvus, Circea, esuriturus, ordin-;
Shqip. ar, burim, ogur, urdhër, urë, urim, përurim, urtësi
YLL
Rrënjën Y11 ne e gjejmë të shkruar si: al, el, il, ol, ul, la, le, li, lo, lu ; po kështu, bl, fl, eu, pl, vl. Më poshtë po japim disa shembuj.
Anglisht: floor, tool, valley
Frëngjisht: outil
Gjermanisht: field
Greqisht: katholikos, kalispera
Hebraishte: Bethlehem
Latinisht: absolutus, angulus, cultus, cultura, liberalis, miraculum, nullifidian, ultima
Rusisht: uliçnij
Sllovakisht: brizgalica
Shqip. gjallë, gjel, gjilpërë, kultonj (kujtoj), ngul, ngjallem, përul, përkul, shekull. shkul, ungjill, vegël, ylber
Turqisht: altin, ulama
Rrënja yll është e njëvlerëshme me u (unë) dhe uj(ë). Rolin e rrënjës Yll e shpjegon greqishtja Hyl-, që do të thotë materie, pasi Ylli dhe sinonimet e tij emërtojnë gjithçka që ka krijuar natyra (< tan, them Ar), gjithçka që është materie (< tam, them Ar) si dhe gjithçka që është produkt i perceptimit, njohjes dhe abstraksionit.
Kështu kemi:
Anglisht: water
Gjermanisht: Wasser
Greqisht: uios
Latinisht: liquidus
Shqip: ujë, ujdis
- Deri tani kemi folur për gjenezën e gjuhës dhe nevojën për t'u thelluar më tej në të. Sot, po vazhdojmë dhe me fjalëformimin dhe hap pas hapi të zbulojmë fakte të reja që tregojnë apo provojnë realisht hershmërinë e gjuhës sonë. Sepse, ka autorë që e konsiderojnë shqipen më të vonë se gjuhët e tjera evropiane, si latinishtja, greqishtja, gjermanishtja etj. Me këtë nuk duam të mohojmë atë çka ju thoni në mendimin tuaj gjuhësor, por të vëmë në dukje që krahas mendimeve të tilla për një prapambetje në fjalëformim të shqipes, ka dhe mendime që bazohen në studime konkrete sipas të cilave, fjalëformimi e ka bazën pikërisht tek gjuha shqipe, siç keni pohuar dhe ju herë pas here. Dhe, meqë jemi në këtë fushë. unë po ju pyes: Ç’është për ju fjalëformimi?
- Fjalëformimi është fusha e gjuhësisë që na shërben më mirë se çdo gjë tjetër për të provuar, se të gjitha gjuhët vijnë nga shipja. Që gjuhët kanë një gjenezë të vetme, kjo pranohet nga shumica e gjuhëtarëve sot. Duke pranuar për një çast që kjo gjenezë e tyre të jetë shqipja, siç këmbëngulim ne, atëherë rrjedh që gjuhët e dyta, të treta e kështu me radhë, të kenë lindur njëra pas tjetrës apo dhe njëkohësisht në një periudhë të caktuar historike (që për ne përkon me Errësirën Mesjetare). Këto gjuhë s'do të mund të krijoheshin nga një gjuhë e pazhvilluar, primitive, pasi vetë dijetarët që i kanë ndërtuar, kanë folur e shkruar një gjuhë të zhvilluar, fort të bukur e të mirë.
- Mjafton kaq për të thënë se gjithë gjuhët e kanë zanafillën tek gjuha shqipe? Me një fjalë, cili është pretendimi juaj gjuhësor me të cilin ju mbroni tezën se gjuha shqipe qëndron në themel të të gjitha gjuhëve të tjera?
- Argumentet janë të panumërta dhe kjo del në analizën e fjalëve dërmuese të çdo gjuhe. Së fundi, fakti që të gjitha gjuhët kanë në përbërje të fjalëve të leksikut të tyre vetëm pesë rrënjët kryesore të shqipes; YLL, AR, AY, AT dhe UNË, pesë foljet bazë po të shqipes; JAM, BËJ, VIJ, THEM dhe THËRRAS, si dhe fakti tjetër që këto fjalë ne i gjejmë të gjitha së bashku, me kuptimin e tyre të parë të ruajtur vetëm në gjuhën shqipe, na lejon të deklarojmë këtu se këto janë një provë e pakundërshtueshme, e padiskutueshme se gjuha jonë, pra gjuha shqipe ka qenë gjuha e parë, dhe se ajo në kohën kur janë krijuar gjuhët e tjera ka pasur një stad zhvillimi për t'u lakmuar nga të gjithë. Vërtetimi i kësaj teze tashmë përbën thjesht histori. Ajo që mbetet tashmë për t'u bërë është thjesht puna për hartimin e një fjalori të plotë etimologjik.
- Sipas jush, si është krijuar gjuha ose cila është fillesa e origjinës së gjuhës?
- Studimi mbi origjinën e gjuhës na tregon se fjalët janë krijuar individualisht, por edhe duke u nisur nga togfjalësha apo shprehje të thjeshta primitive. Në fillim të këtij shkrimi, ne zumë në gojë shprehjet sinonimike në atë çast, v tem ças dhe en ces temps. Shohim se tem e sllavishtes është e njëjtë me tem te temps e frëngjishtes dhe të e shqipes. Të tria këto vijnë nga shqipja "them". Më tej, sllavishtja v, shqipja at, dhe shkronja p te
frëngjishtja temps (kohë) duan të thonë Ai, At. Fjalët që mbeten për t'u sqaruar tani janë ças (orë në sllavisht), çast në shqip dhe ces (këto) në frëngjisht. Këtu ne kemi togfjalëshin shqip q'është. Pa shihni se ç'vende kanë zënë ato nga ana gramatikore. Tem në sllavisht ka zënë vendin e përemrit dëftor, në shqip atë të nyjes së përparme dhe në frëngjisht ka hyrë në përbërje të emrit temps. Togfjalëshi q'është në shqip ka krijuar emrin çast, në frëngjisht mbiemrin dëftor ces, dhe në . sllavisht emrin ças. Të tria këto shprehje: v tem ças, në atë çast të dhe en ces temps kumtojnë të njëjtën ide, pra, "në atë çast", "në ato momente", por primitivisht ato thoshin: "them që At, që Ai është (bërë)".
- Jeni i sigurtë për këto dhe mendoni se kanë lidhje me besimin fetar apo me fe të ndryshme?
-Në fetë monoteiste kjo shprehje lidhet me orën dymbëdhjetë të natës, kur Krishti i krishterë apo ndonjë Krisht tjetër pritet të ringjallet.
Një shembull i ngjashëm me sa thamë më sipër është shprehja tjetër që ne kemi sjellë në vëmendjen tuaj: descend to the hell, që në anglisht do të thotë "zbres në ferr". Descend to hell vjen nga shqipja dhe do të thotë "desh q'jen (që të jenë) te qielli". Është fjala për Krishtin që zbret në ferr për të marrë ata q'u ka falur mëkatet e për t'i shpënë në qiell, në parajsë. Descend(zbres) në gjuhët latine dhe në anglisht vjen nga shprehja shqip "deshi që të jenë" dhe hell (ferri) vjen nga shqipja qiell. Descend është e njëjtë me gjermanishten stecken (them që janë), dhe ka në gjermanisht thuajse po atë kuptim ndodhem, jam etj.
- Ndonjë shembull më bindës, i cili mund të lidhet edhe me foljet ndihmëse të gjuhës shqipe, meqë dikur e keni përmendur një fakt të tillë.
-Është me interes të ndiqet se si folja jam ka zënë në shumë gjuhë vendin e parafjalës si te shqipet më, në, në frëngj. en, në ger. im, in e kështu me radhë..
- Çfarë na tregojnë shembuj të tillë?
- Këta shembuj na tregojnë se studimi etimologjik s'mund të përqëndrohet vetëm në konkordanca leksikore nga gjuha në gjuhë të natyrës një-me-një, pra për çdo emër ne të kërkojmë me çdo kusht të gjejmë përgjegjësin e saj në një gjuhë tjetër. Siç po e shohim, fjalëformimi dhe leksiku janë diçka tjetër, që kapërcen kufijtë e asaj çfarë mund të kemi mësuar në shkollë apo lexuar deri më sot ndër dijetarë të tjerë. Pra, çdo fjalë lipset të merret e të studjohet në disa kontekste të caktuara për të kuptuar më mirë origjinën e saj.
- A gjenden dorëshkrime të hershme të gjuhës shqipe dhe nëse po, përse nuk bëhen publike?
- Pavarësisht nga mungesa e dorëshkrimeve të vjetra (Stedimlija e shtyn datën e dokumenteve të para të shqipes në shekullin e pestë të erës sonë), për të shpënë punën tonë studimore përpara burime shumë të çmuara e të dorës së parë mbeten ende Buzuku, Bogdani e autorë të vjetër shqiptarë, si dhe folklori i pasur shqiptar, proverbat, aforizmat, shprehjet frazeologjike, ashtu si dhe dokumentet e autorëve të vjetër në gjuhë të tjera.
- Përse na shërbejnë dokumente të tilla?
- Dokumentet e shkruara në gjuhë të tjera ne na ndihmojnë të ndjekim origjinën e fjalëve të thesarit tonë leksikor. Kështu, p.sh. fjala derë në shqip ka ardhur nëpërmjet një shndërrimi fonetik të thira, thërras, fjalë që ne e gjejmë të tillë te greqishtja e vjetër dhe ajo e re ku ajo ka mbetur e pandryshuar.
Folja thërras nuk ka në greqisht atë funksion që ka dhe në shqip. Me thrasis greku identifikon njeriun e pasjellshëm. duke aluduar për poterexhiun, njeriun që thërret, por thërras si folje në vete, dhe me kuptimin që ka tek ne "flas me zë të lartë, bërtas", greqishtja nuk e ka.
- Ka ndërrime të shpeshta në fonetikën e gjuhës sonë?
- Shqipja është ndër të paktat gjuhë, në mos e vetmja, ku fjala në mote ka pësuar ndërrime fonetike të ndjeshme. Kjo situatë na rezulton ndryshe në gjuhë të tjera letrare. P.sh. leksiku i Dantes dhe i Rabëlesë, thuajse nuk ka pësuar asnjë ndryshim ndër vite si në italisht, po ashtu dhe në frëngjisht. Kjo dukuri duhet të ketë lidhje të ngushtë me faktin se materiali gjuhësor në mendjen e popullit tonë lëvrin e përpunohet më natyrshëm, pa kurrfarë barriere gjuhësore e logjike, ndryshe nga çdo popull tjetër.
- Vetëm kaq, apo keni diçka tjetër për të shtuar?
- Unë kam shumë për të thënë për çdo problem gjuhësor, por mbase nuk mund të thuhen të gjitha në një faqe apo edhe më shumë se një faqe gazete. Më poshtë, po japim pjesoren e foljes bëj në shqip, e cila hyn në të gjitha gjuhët e tjera.
Bëj (au + ar)
Pak më sipër, folëm për rrugën që ka ndjekur pjesorja e folja bëj në të gjitha gjuhët, përfshirë dhe në gjuhën shqipe. Këtu më poshtë po japim një tabelë më të plotë të saj, pasi kemi përfshirë dhe ato forma që kanë pësuar crase, "krasitje".
br fr pr vr wr
bar far par var uar war
ber fer per ver uer wer
bir fir pir vir uir wir
bor for por vor uor wor
bur fur pur vur uur wur
yer
edhe pair, peir, pour etj.
P.sh.
Anglisht: fire, burden
Flamisht. vor
Frëngjisht: pourri
Gjermanisht. werden
Greqisht. pros
Latinisht. purus, primus, Bosphorus
Sllavisht. brizgalica
Shqip/ Berat, bërtet, bërthamë, gjilpërë, Përmet, turbulluar, vërtet, i varfër
Në toponimi: -burg, -borough
VIJ
Kjo folje e rëndësishme, një nga pesë foljet e shqipes me të cilat mbahet ngrehina e të gjitha gjuhëve të botës, ajo merr trajtat e mëposhtme, shtjellimi i të cilave kërkon më shumë vend se një shkrim në gazetë.
van
be fe pe ve ven ue, uen ye, yen we, wen
bi fi pi vi vin wi, win
bo fo po vo von wo, won
bu fu pu vu vun wu, wun
Kështu p. sh.
Arabisht. Fikhu Zekat
Anglisht. veal, wind, wine
Frëngjisht. veau, voir, j'ai vu
Hebraisht. Bethlehem, Yaweh, Jehowah
Gjermanisht. Bismarck
Greqisht. Fidias, opion
Italisht: vento
Latinisht. adventus, Bona Fides, Fidayee, Fidias, opiurn, vagus, vedere, vendere, venire, vigilia
Shqip. Bulqiza, Buthrotis, lëviz, ngadhënjye, mallëngjye, i veçantë, vegël, verë, vetëm, vë re, vij, vigan, vuaj, vuajtje
JAM
Folja (j)am, siç e kemi thënë dhe në shkrimet tona të mëparshme, paraqitet me vargjet e mëposhtme. Të gjitha këtyre trajtave u mungojnë kategoritë e numrit. kohës dhe mënyrës, në fjalë ato shprehin rëndom vetëm kuptimin e foljes jam në v. 111. njëjës, të së tashmes së dëftores është.
am, an, ern, en, im, in,om, on, um, un, ma, na, me, ne, mi, ni, mo, no, mu, nu; as, es, is, os, us, sa, se, si, so, su; ash, esh, ish, osh, ush, sha, she, shi, sho, shu; az, ez, iz, oz, uz, za, ze, zi, zo, zu, azh, ezh, izh, ozh, uzh, zha, zhe, zhi, zho, zhu
TOGFJALËSHI “Q + (J’)AM”
Togfjalëshi "që + jam", që merr trajta të shumta sipas formulës x * (j) am ku x = c, ch, h, g, gj, j, k, qu, y, z, x.
Kështu p.sh. kemi:
c + (j’)am
cam cem cim com cum
can cen cin con cun
cas ces cis cos cus
sac sec sic soc suc
cash cesh cish cosh cush
shac shec shic shoc shuc
caz cez ciz coz cuz
zac zec zic zoc zuc
cazh cezh cizh cozh cuzh
zhac zhec zhic zhoc zhuc
ch + (j’)am
cham chem chim chom chum
chan chen chin chon chun
chas ches chis chos chus
sach sech sich soch such
chash chesh chish chosh chush
shach shech shich shoch shuch
chaz chez chiz choz chuz
zach zech zich zoch zuch
chazh chezh chizh chozh chuzh
zhach zhech zhich zhoch zhuch
h + (j’)am
ham hem him hom hum
han hen hin hon hun
has hes his hos hus
sah seh sih soh suh
hash hesh hish hosh hush
shah sheh shih shoh shuh
haz hez hiz hoz huz
zah zeh zih zoh zuh
hazh hezh hizh hozh huzh
zhah zheh zhih zhoh zhuh
g + (j’)am
gam gem gim gom gum
gan gen gin gon gun
gas ges gis gos gus
sag seg sig sog sug
gash gesh gish gosh gush
shag sheg shig shog shug
gaz gez giz goz guz
zag zeg zig zog zug
gazh gezh gizh gozh guzh
zhag zheg zhig zhog zhug
gj + (j’)am
gjam gjem gjim gjom gjum
gjan gjen gjin gjon gjun
gjas gjes gjis gjos gjus
sagj segj sigj sogj sugj
gjash gjesh gjish gjosh gjush
shagj shegj shigj shogj shugj
gjaz gjez gjiz gjoz gjuz
zagj zegj zigj zogj zugj
gjazh gjezh gjizh gjozh gjuzh
zhagj zhegj zhigj zhogj zhugj
j + (j’)am
jam jem jim jom jum
jan jen jin jon jun
jas jes jis jos jus
saj sej sij soj suj
jash jesh jish josh jush
shaj shej shij shoj shuj
jaz jez jiz joz juz
zaj zej zij zoj zuj
jazh jezh jizh jozh juzh
zhaj zhej zhij zhoj zhuj
k + (j’)am
kam kem kim kom kum
kan ken kin kon kun
kas kes kis kos kus
sak sek sik sok suk
kash kesh kish kosh kush
shak shek shik shok shuk
kaz kez kiz koz kuz
zak zek zik zok zuk
kazh kezh kizh kozh kuzh
zhak zhek zhik zhok zhuk
qu + (j’)am
quam quem quim quom quum
quan quen quin quon quun
quas ques quis quos quus
saqu sequ siqu soqu suqu
quash quesh quish quosh quush
shaqu shequ shiqu shoqu shuqu
quaz quez quiz quoz quuz
zaqu zequ ziqu zoqu zuqu
quazh quezh quizh quozh quuzh
zhaqu zhequ zhiqu zhoqu zhuqu
y + (j’)am
yam yem yim yom yum
yan yen yin yon yun
yas yes yis yos yus
say sey siy soy suy
yash yesh yish yosh yush
shay shey shiy shoy shuy
yaz yez yiz yoz yuz
zay zey ziy zoy zuy
yazh yezh yizh yozh yuzh
zhay zhey zhiy zhoy zhuy
z + (j’)am
zam zem zim zom zum
zan zen zin zon zun
zas zes zis zos zus
saz sez siz soz suz
zash zesh zish zosh zush
shaz shez shiz shoz shuz
zaz zez ziz zoz zuz
zaz zez ziz zoz zuz
zazh zezh zizh zozh zuzh
zhaz zhez zhiz zhoz zhuz
x + (j’)am
xam xem xim xom xum
xan xen xin xon xun
xas xes xis xos xus
sax sex six sox sux
xash xesh xish xosh xush
shax shex shix shox shux
xaz xez xiz xoz xuz
zax zex zix zox zux
xazh xezh xizh xozh xuzh
zhax zhex zhix zhox zhux
Shembuj:
Anglisht. custom, kin, kinship,
Arabisht. zekat
Greqisht. Pentateuqos
Gjermanisht. Urkunde, Verkuendigung, Kunde
Latinisht. -caes- (Caesar), -ces-, - cis-, -cus-, -sec- , -socsectus, socialis
Shqip. çështje, i veçantë
Toponimi
ham
Anglisht. Hampton, Tottenham,
X “Q'ish”
Togfjalëshin "që ish", ndër të tjera, e gjejmë në trajtat: cc, gg, kk, ss, zz
E, i, o, (u) dhe p, b, f, v,
Kombinimi mes e, i, o, (u) dhe p, b, f, v, të cilat shprehin në mënyrë të sintetizuar Au, yllin, arin, atin dhe un(ë) kanë shërbyer për të shtuar larminë e mjeteve shprehëse, lakonicitetin e tyre dhe në mungesë të informacionit dhe të errësirës së plotë mbi gjenezën e tyre të fshehin përmbajtjen a të mbulojnë ndonjëherë karakterin skandaloz e të turpshëm moralisht dhe ideologjikisht të vetë fjalës. Këto shkronja - fjalë apo fjalë - shkronja duke u kombinuar me rrënjët Yll, Ar, Ay, At, dhe Unë si dhe me pesë foljet kryesore të shqipes dhe të gjithë gjuhëve të botës si Bëj, Jam, Them, Thërras dhe Vij, kanë krijuar shumicën e fjalëve të pazbërthyeshme apo të zbërthyera keq deri më sot nga gjuhëtarët. Kështu, nga këto kombinime do të hasni "rrënjë" të tilla si angl. if, of, off, gjer. ob, oben, shqipja në qoftë se, shqipja e turq. qofte etj. etj. Kobinime të tilla marrin trajtën aff, afp, afv, etj., effe, effi, ev, evo, etj. ifi, ip, iper, etj., off, ofp, opf, ov, etj. pfl e kështu me radhë. Këto "rrënjë" prapa kuptimit të fjalës, pra primitivisht duan të thonë "ay yl1 vjen", dhe "ay yll është bërë".
Kur bëjmë fjalë për mjetet fjalëformuese, vëmendje duhet treguar në leximin, kuptimin e zbërthimin e vetë termave të terminologjisë shkencore, të cilat flasin më shumë se shpjegimi i thatë që na japin fjalorët. S'mjafton që ne t'u nxëmë kuptimin, por lipset të mësojmë t'i zbërthejmë vetë këto terma, pasi leksikografi dhe shkencëtari kanë fshehur në vetë termin çelësin e "rregullit" apo ligjit që kanë dashur të na transmetojnë. Kështu, te shumica e termave shkencore në përgjithësi dhe atyre gjuhësore e letrare në veçanti, sekreti dhe çelësi i zbërthimit të tyre lidhet drejtpërsëdrejti me vetë fjalën, mënyrën e ndërtimit apo prejardhjes së tyre. Mund ta fillojmë me vetë fjalën “ligj”,e cila në anglisht bën law, në frëngjisht loi, në italisht legge, ku ligj është vetë termi Yll, rreth të cilit rrotullohet e tërë Dija. Më pas do të përmendim termin rregull, që në anglisht i thonë rule, në frëngjisht règle, në gjermanisht Regel, në italisht, regola, ku rregullin e përbën sinonimia dhe metafora që ekziston mes këtyre dy rrënjëve. Tjetër shembull është crase (krazë), që sipas fjalorëve shpreh kontraksionin e zanores fundore të një fjale me zanoren e fjalës pasardhëse. Por, në fakt, ky shpjegim s'është i plotë, pasi crase është në të vërtetë një "krasitje" e zanores te grupi car, cer, cir, cor, cur, char, cher etj. si te emri Krisht, shembull model i një crase, pasi ai vjen nga togfjalëshi "që Ar ishte", pra, Floriri apo Aris, Perëndia "greke" e Luftës. Kraze të tilla janë dhe br, fr, pr, phr, vr, wr që ne kemi paraqitur më parë te tabela e pjesores së foljes shqipe bëj.
Terma të tjerë, që flasin vetë për veten e tyre janë metateza, metafora etj. Larousse e shpjegon gabim metatezën, apo e mjegullon qëllimisht këtë term, duke na dhënë si shembull metateze kalimin nga frëngjishtja e vjetër, formage në frëngjishten e re fromage, ku me metatezë nënkupton vendkëmbimin e r-së nga for- me fro-. Kodi i shqipes na mëson se te for- dhe fro- ne s'kemi asnjë lloj vendkëmbimi të ndonjë bashkëtingëlloreje apo rrokjeje, pasi or, dhe ro janë e njëjta gjë, e që të dyja janë forma të rrënjës shqipe AR. Tjetër është metateza, e tjetër kërkon të na thotë Larousse në shpjegimin e kësaj fjale, një linjë që ndjek edhe Fjalori i Gjuhës Shqipe, duke përdorur fjalën vendkëmbim. Te metateza, dhe te shembujt që sjell Larousse, s'kemi të bëjmë me asnjë vendkëmbim. Te for- dhe fro- ne dallojmë dy fjalë, fjalën - shkronjë f = ay dhe fjalën rrokje or = ro = ar. Pra, në thelb, aty në rastin më të mirë kemi një rrotullim të or në ro. Edhe këtij rrotullimi, hollë - hollë, s'dihet se ç'kah do t'i japim, pasi kur të zbërthehen të gjitha fjalët etimologjikisht do të shihet se do të kemi po aq fjalë me ro sa dhe me or në temën e tyre. Duke pranuar këtë konfuzion të fundit si metatezë, le të mësojmë përse fjala metathesis është vetë metatezë: ajo vetë ka në përbërje të saj një MET, që është e rrotulluara e TEM, THEM. Jo vetëm nga ana kuptimore, as edhe pse termi është 100 % shqip, por edhe sikur vendkëmbimi të ishte për një çast identik me metatezën, farkimi i fjalës metatezë flet për mendje gjeniu, më bukur e në mënyrë më lakonike ky term s'kishte si të kryhej.
A, e, i, o
A, e, i, o në fund të fjalës shprehin rëndom barazimin kuptimor mes dy a më shumë pjesëve përbërëse të fjalës.
Gjatë rrjedhës së historisë gjuhëtarët kanë përdorur disa truke fjalëformuese, të cilat kanë qenë të mirëpritura, pasi kanë kontribuar në pasurimin e leksikut dhe zhvillimin e gjuhës në përgjithësi. Por sot, pas shumë shekujsh, në valën e “globalizmit”" të bujshëm dhe "demokratizimit" shurdhues të "shoqërisë", mbajtja fshehur e këtyre teknikave fjalëformuese zbulon thelbin antidernokratik të të gjitha atyre shkollave dhe gjuhëtarëve, që përpiqen të mbajnë të vërtetat shkencore (gjuhësore) larg njerëzve, larg brezit që po rritet.
Ndër truket fjalëformuese, që, gjuhëtarët kanë shfrytëzuar për formimin e fjalëve të reja, po përmendim formimin e fjalëve në shqip, anglisht e frëngjisht me anë të parashtesave kundërshtuese si pa, de-, dhe prapashtesën mohuese -less. Përpara se këto parashtesa të fiksoheshin me kuptimin që kanë sot, ato kanë shërbyer për të krijuar fjalë të reja përmes një back - formation, duke ngatërruar kështu dhe gjuhëtarët më të zotë. Kështu p.sh. kemi:
anglisht. nga - less (yll është) janë formuar fjalë si cease nga ceaseless, key nga keyless etj. Në frëngjisht nga fjalë që fillojnë me dem (them) -janë krijuar foljet mentir, monter, masquer, ménager etj.
Kështu që këtu parashtesa de(përveç se kur buron nga shqipja de = them.) është një truk mashtrues që fsheh lojën e vërtetë fjalëformuese.
Në shqip, fjalë që fillojnë me parashtesën pa-: i dukshëm vjen nga i padukshëm, fytyrë vjen nga i pafytyrë etj, etj.
Mjetet e shfrytëzuara për formimin e fjalëve janë të pasura dhe kushdo që do t'i ngjitet shpatit të thepisur të etimologjisë do të zbulojë vërtet gjëra mahnitëse e të mrekullueshme.
Disa shembuj çiftesh fjalëformuese
Zakonisht, fjalët janë formuar me ndihmën e dy prej rrënjëve kryesore të shqipes apo trajtat e shkurtuara të tyre. Jo rrallë ndeshim brenda një fjale përsëritje të së njëjtës "ide", që s'ka asnjë funksion tjetër veç kujdesit te leksikografit anonim apo dijetar për të mos rënë në përsëritje me një fjalë tjetër, apo që fjala e krijuar të ketë një tingëllim të veçantë e muzikalitet të spikatur. Më poshtë po japim fjalë të krijuar me çifte rrënjësh të tilla.
Ar & Ay
Arabisht: Arabia
Ar & Bërë
Në shqip: arbër, dëfryer
Ar vjen
Në anglisht. Sheriff, Sherwood
Arabisht. mutesarrif, Sharif
Frëngjisht. arriver, arriviste, dëfëquer
Greqisht. metamorfo, Orfeis,Serifos
Ar & Yll
Anglisht: graseless, reestablish
Latinisht: gracilis, stabilire
At & Ar
Arabisht: kadar
Anglisht: scatter
Latinisht: quarter quattuor
Shqip: katër shkatërroj
Turqisht: kederlenmek
At & Yll
Latinisht: adolescent, adulari
Ay & Ar
Arabisht: Muzafer
Greqisht:aforismos, varvaros
Italisht: barbiere
Shqip: i bardhë, bërthamë, hapësirë, var, varr, vardisem, i varfër, i verbër, verem
Ay & At
Anglisht:. put (forth)
Latinisht: ab esse ad posse valet
Ay & bërë
Anglisht:. put (forth)
Arabisht: Muzaaffar, Muzawit
Turqisht: Muzafer,
Ay, e, i , o & vjen
Anglisht eve, even, evening, if, of, off, often, open
Gjermanisht:. eben, ob, oben
Frëngjisht:. abusive
Ay & yll
Anglisht: deep, please
Arabisht: Faisal
Frëngjisht: corbeau, plaisir
Gjermanisht:. tief
Greqisht: apostolos, kalipto
Latinisht: abilis, apostolus, debilitare, falsus, notabilis, placere
Sllavisht: bjellij, Bulgaria, Biellorusia
Shqip: Bulqiza, fal, fall, fellë (thellë), fellësi (thellësi), korbi, pëlqyer
Turgisht: damlla, havale, havalandirmak, kurban,
Bërë Ai
Anglisht: bright
Gjermanisht: ausbreiten, breit
Bërë Ar
Greqisht. freniris
Bërë At
Frëngjisht: parachute
Italisht: frutto
Bërë Ay
Anglisht: sprout
Greqisht:. festival
E bërë, bërë E
Italisht: divertire
turqisht. myzevir
Bërë IGreqisht:. (dhen) bori, frenitis, parasitos
Latinisht:. experiential
Shqip: buri
Bërë O
Latinisht: parochialis
Bërë Yll
Shqip:frujti (Bu)
O & I
Gregisht: paroikos
Shqip. nevojë, përvojë
I & EShqip: përgjigje
O & Pl
Greqisht: opion
Latinisht: opium
Vjen EItalisht: vendere
Vjen I, I vjen
Shqip: venitem, ngadhënjye, mallëngjye
Yll & Ar
Frëngjisht: alentour
Hebraisht: Elazar, Yisrael
Latinisht: cardinalis, ludicrous
Shqip: rrotullohem, sorollatje, uluras
Yll & At
Arabisht: Muslihuddin
Frëngjisht: lutter
Greqisht: lepta, lefta
Shqip: luftoj
Yll bërë
Anglisht: glower
Greqisht: kalispera
Hollandisht: Tillburg
Latinisht: turb- (turbulentus, turbidus, turbare, perturbare etj.), temporalis
Portugalisht: Brasil
Shqip: i qelbur, turbulluar, valë, ylber
Yll & I
Anglisht: illusive
Frëngjisht: ëlusive,
Yll vjenAnglisht: Albion, alive, eleven, love
Arabisht: tevekkel
Frëngjisht: Gilbert, Gelbart, Holbain
Gjermanisht: Hilbert, lieben
Latinisht: faeculentus, Helveticus, velos
Rusisht: Bjellorussia
Sllavisht: Bullatovi, Jugoslavi, Slovaki
Shqip: teveqel, Veqilharxhi, thelb (thelpinj)
Turqisht. tevekel, vekil
Togfjalëshi “q’është thirrur (quajtur)
c + am+ thirr, thërr(as)
ch + am + thirr, thërr(as)
g + am + thirr, thërr(as)
h + am + thirr, thërr(as)
k + am + thirr, thërr(as)
q, qu + am + thirr, thërr(as)
ku thir, thërr(as) zhvillohet sipas vargjeve:
thërras tar, ter, tir, tor, tur, rat, ret, rit, rot, rut; tra, tre, tri, tro, tru; dar, der, dir, dor, dur, rad, red, rid, rod, rud; dra, dre, dri, dro, dru; thar, ther, thir, thor, thur, rath, reth, rith, roth, ruth; thra, thre, thri, thro, thru; dhar, dher, dhir, dhor, dhur, radh, redh, ridh, rodh, rudh; dhra, dhre, dhri, dhro, dhru;
Shembuj:
Anglisht: Astral, Astir, Austria, - caster, gallantry, Ontario, under
Frëngjisht: dëmentir , demonter,
Gjermanisht: unter
Italsht: intrigante
Shqip: Gjirokastër, Kastrati, Kastrioti
dhe
Anglisht:: trap, Thursday
Italisht: triste, Trieste
Flamisht: trekken, troosten
Frwngjisht: diriger, guider
Gjermanisht: Treppen
Shqip: drejt, troç, trokas, turbulluar
Turqisht: -tirmak, -turmak, -dirmak
Togfjalëshi "është thënë" (quajtur)
p.sh.
- anthus, anthos
Në toponimi gjejmë prapashtesën "që thonë", pra, që quhet:
-dam, den, -don, -dun, -din, -gton, -cton, qthon p.sh.
Anglisht: Washington, autokton
Frëngjisht: Verdun
Hollandisht: Rotterdam
Shqip: tokë
Folja them sipas formulës x (j)am ku x = t, d, th, dh
da, de, di do, du, ad, ed, id, od, ud, ta, te, ti, to, tu, at, et, it, ot, ut, tam, tan, tem, ten, tim, tin, tom, ton, tum, tun, mat, nat, met, net, mit, nit, mot, not; muf, nut; tas, tes, tis, tos, tus, sat, set, sit, sot, sut, dam, dan, dem, den, dim, din, dom, don, dum, dun, mad, nad, med, ned, mid, nid, mod, nod, mud, nud; das, des, dis, dos, dus, sad, sed, sid, sod, sud; tham, than, them, then, thim, thin, thom, thon, thum, thun, math, nath, meth, neth, mith, nith, moth, noth, muth, nath thas, thes, this, thos, thus, sath, seth, sith,, soth, suth ; tha, the, thi, tho, thu, ath, eth, ith, oth, uth ; dham, dhan, dhem, dhen, dhim, dhin, dhom, dhon, dhum, dhun, madh, nadh, medh, nedh, midh, nidh, modh, nodh, mudh, nudh; dhas, dhes, dhis, dhos, dhus, sadh, sedh, sidh, sodh, sudh
dha, dhe, dhi, dho, dhu, adh, edh, idh, odh, udh.
Shtesë: sam, sem, sim, som, sum, sin, son, sun, mas, mes, mis, mos, mus, sham, shem, shim; shom, shum, mash, mesh, mish, mosh, mush, maz, mez, miz, moz, muz
Shembuj me foljen them ndër gjuhë të ndryshme:
Arabisht: altin, mysliman, myslyman, mytesarif
Anglisht: fathom, phantom, phantom, time, Thomson, Thomas, Thompson
Frëngjisht: alentour, ceinture
Gjermanisht: Bismarck
Greqisht: temenios (temena turq.), fatos, pothos
Latinisht: eztinguere, distinguere, limit, phantasma, intendere, praendere, temporalis, tempus, ultima
Shqip: bredhur, dëmtim, habitem, avitem, dredhur, mbledhur, mbreti, përtim, sorollatje, shpëtim, shpërthim, tingull, themel, Thumanë
Fjalë që ndihmojnë për zbërthimin e kodit
Gjuhëtarë e leksikografë kanë lënë në çdo gjuhë gjurmë të "rregullave të fjalëformimit”, "të rregullave të shndërrimeve fonetike", aq sa po të kishim mundësi t'i rreshtonim të gjitha në një shkrim do të shtrohej pyetja se përse duheshin kaq shumë shembuj e po aq përsëritje të bezdishme.
Kështu p.sh.
Frëngjisht: auparavant = au para av është
Latinisht: oculis o = ul, facilis fa = il
Shqip: vështirë v = ir
Rrugë të pasurimit të fjalës me kuptime të reja
brutto nga Brutus
katil nga Catilina
severus nga Severius
tutkun nga Tuttankhamon
Posted by Çlirim Xhunga at 1:14 AM
No comments:
Post a Comment