INKUIZICIONI
Inkuizicioni mesjetar daton nga viti 1184, vit në të cilin Papa Luçi i III-të u dërgoi një listë herezish peshkopëve të Evropës dhe i urdhëroi ata që të merrnin një rol aktiv në përcaktimin e faktit nëse të akuzuarit për herezi qenë praktikisht fajtorë. Më shumë se të mbështeteshin mbi gjykata shekullare, zotërinj vendas apo deri të rrezikonin lançime nga egërsia popullore, peshkopët qenë ftuar të verifikonin akuzat për herezi në vetë dioqezat e tyre
Gjyqi që i bëhej të dënuarve për inkuizicion.
Për të kuptuar Inkuizicionin spanjoll, i cili filloi nga fundi i shekullit të XV-të, duhet ti hedhim një sy të shpejtë pararendëses së tij, Inkuizicionit mesjetar. Megjithatë, përpara se ta bëjmë, është e rëndësishme që të presupozohet se bota mesjetare nuk ishte bota moderne. Për njerëzit e Mesjetës feja nuk ishte diçka për tu kryer vetëm në kishë. Ishte shkenca e tyre, filozofia e tyre, politika e tyre, identiteti i tyre dhe shpresa e shpëtimit e tyre. Nuk ishte një preferencë personale e individit, por një e vërtetë universale e padiskutueshme. Kështu, herezia e godiste në zemër atë të vërtetë. Përveçse mallkonte heretikun, vinte në rrezik atë që i qëndronte në krah dhe prishte teksturën e komunitetit. Në këtë aspekt, evropianët mesjetarë nuk qenë të vetëm. Qëndrimi i tyre pranohej edhe nga shumë kultura në të gjithë botën. Praktika moderne e tolerancës fetare është relativisht e re dhe, gjithsesi, vetëm perëndimore. Autoritetet shekullare dhe ekleziale të Evropës mesjetare e përballonin herezinë në mënyra të ndryshme. E drejta romake e barazonte herezinë me tradhtinë.
Pse?
Sepse sovraniteti ishte i tillë prej delegimit hyjnor, përderisa me herezinë ishte e lidhur ngushtë një sfidë ndaj autoritetit mbretëror. Heretikët përçanin popullin, duke nxitur agjitacione dhe trazira. Asnjë kristian nuk besonte për faktin që Zoti e ndëshkonte një komunitet, i cili i lejonte herezisë të zinte rrënjë e të rritej. Për pasojë, si Mbreti, ashtu dhe qytetari i thjeshtë kishin arsyet e tyre të mira për të kërkuar dhe shkatërruar heretikët kudo që të kapeshin dhe këtë e bënin me kënaqësi. Një prej mjeteve më jetëgjata të Inkuizicionit është të qenit e tij një instrument shtypës i imponuar ndaj evropianëve nga një Kishë ambicioze. Nuk ka asgjë më të gabuar se kjo. Në realitet, Inkuizicioni solli rend dhe drejtësi, duke i penguar ekzekutimet masive të heretikëve.
Kur banorët e një fshati kapnin një të dyshuar për herezi dhe e çonin përpara zotërisë vendas, si do të kish qenë i mundur një gjykim? Si do të kish mundur një laik analfabet të përcaktonte kredencat e të akuzuarit si heretike ose jo? Dhe në çfarë mënyre dëshmitarët do të dëgjoheshin dhe vlerësoheshin?
Inkuizicioni mesjetar daton nga viti 1184, vit në të cilin Papa Luçi i III-të u dërgoi një listë herezish peshkopëve të Evropës dhe i urdhëroi ata që të merrnin një rol aktiv në përcaktimin e faktit nëse të akuzuarit për herezi qenë praktikisht fajtorë. Më shumë se të mbështeteshin mbi gjykata shekullare, zotërinj vendas apo deri të rrezikonin lançime nga egërsia popullore, peshkopët qenë ftuar të verifikonin akuzat për herezi në vetë dioqezat e tyre, nëpërmjet shqyrtimit të ekleziastëve kompetentë që të dinin të përdornin të drejtën romake. Me fjalë të tjera, që të dinin të kryenin një "hetim" (nga këtu termi "inkuizicion"). Nga perspektiva e autoritetit shekullar, heretikët qenë tradhtarë të Zotit e të Mbretit dhe, për pasojë, meritonin vdekjen.
Kurse nga perspektiva e Kishës, heretikët qenë dele të hutuara, të larguara nga grigja. Për sa barinj, Papa dhe peshkopët kishin detyrimin që ti çonin këto dele në vathë, ashtu si Bariu i Mirë i kish urdhëruar ata. Kështu, atje ku sovranët tentonin të ruanin mbretëritë e tyre, Kisha kërkonte që të shpëtonte shpirtra. Inkuizicioni u ofroi heretikëve një rrugëdalje për të shmangur vdekjen dhe për tu kthyer në komunitet. Pjesa më e madhe e të akuzuarve për herezi nga Inkuizicioni mesjetar u çlirua nga akuzat, dhe vendimi i tyre u pezullua. Atyre të gjetur fajtorë për gabime të rënda ju lejua që ta rrëfenin mëkatin e tyre, të pendoheshin dhe të rifuteshin në Trupin e Krishtit. Supozimi themelor i Inkuizicionit ishte që, për sa dele të hutuara, heretikët thjesht kishin devijuar. Megjithatë, sikur një hetues të kish përcaktuar se një dele e caktuar ishte revoltuar në mënyrë të vullnetshme kundër grigjës, atëherë nuk mbetej asgjë për tu bërë. Heretikët jo të penduar dhe kokëfortë u shkishëruan dhe ju dorëzuan autoriteteve shekullare. Në ndryshim nga miti popullor, Kisha nuk dogji asnjë heretik. Ishte autoriteti shekullar ai që konsideronte nëse herezia e meritonte dënimin kapital. Fakti i pastër dhe i thjeshtë është se Inkuizicioni mesjetar shpëtoi mijëra të pafajshëm (bile dhe jo tamam të pafajshëm) që në rast të kundërt do të përfundonin të pjekur nga zotërinjtë vendas ose të ekzekutuar masivisht nga popullsitë vendase. Me rritjen e pushtetit të papëve mesjetare u rrit zgjerimi dhe brishtësia e Inkuizicionit.
Me futjen e françeskanëve dhe të dominikanëve, në fillimet e shekullit të XIII-të, i dha papatit një trup fetar të kushtuar, që i drejtoi jetët e komponentëve të tij nga shpëtimi i botës. Pasi urdhri i tyre ishte krijuar në mënyrë të shprehur për të luftuar heretikët dhe predikuar fenë katolike, dominikanët u bënë veçanërisht aktivë në Inkuizicion. Në përputhje me ligjin më progresist të kohës Kisha në shekullin e XIII-të ngriti gjykata hetimore të varura nga Roma më shumë sesa nga peshkopët vendas. Për të garantuar respektimin e të drejtave dhe uniformitetin e trajtimit, u shkruan manualë për inkuizitorët. Bernardo Gui, sot i njohur më mirë si inkuizitori fanatik dhe mizor i romanit Emri i trëndafilit, shkroi një manual shumë influencues për epokën. Nuk ka asnjë arsye për të besuar se Gui ishte disi i ngjashëm me portretin e romanizuar të tij. Nga shekulli i XIV-të, Inkuizicioni mundi të gëzonte kompetenca më të mira ligjore të disponueshme mbi sheshin. Zyrtarët e Inkuizicionit qenë të diplomuar dhe të specializuar në drejtësi dhe teologji. Procedurat qenë të ngjashme me ato të përdorura në hetimet shekullare (ne quajmë sot “hetime ", por – siç e tha – është e njëjta fjalë).
Pushteti i Mbretit u rrit në mënyrë drastike në Mesjetën e vonshme. Sovranët e mbështetën me forcë Inkuizicionin, pasi e konsideronin një mënyrë efikase për të ruajtur shëndetin fetar të mbretërive të tyre. Bile disa mbretër e akuzuan Inkuizicionin për butësinë e tij të tepruar kundrejt heretikëve. Ashtu si në zona të tjera me pertinenca ekleziale, autoritetet shekullare të Mesjetës së vonë filluan ta marrin nën kontroll Inkuizicionin, duke ia hequr kontrollit papnor. Për shembull, në Francë qenë zyrtarë mbretërorë, të asistuar nga studiues ligjorë të Universitetit të Parisit, ata që morën në ngarkim Inkuizicionin francez. Mbretërit e justifikonin këtë qëndrim me thënien se njohja nga ana e tyre e heretikëve në vetë mbretëritë e tyre ishte më e mirë nga ajo e një Pape të largët.
Këto dinamika mund të ndihmojnë që inkuadrohet Inkuizicioni spanjoll, por ka akoma të tjera. Spanja ndryshonte në shumë aspekte nga pjesa tjetër e Evropës. I pushtuar nga lufta e shenjtë (jihad) mysliman në shekullin e VIII-të, Gadishulli Iberik kish qenë një teatër i vazhdueshëm lufte. Pasi kufijtë midis myslimanëve dhe kristianëve spostoheshin me shpejtësi gjatë shekujve, ishte interes i saktë legjislativ të zbatojë një nivel të barabartë tolerance ndaj feve të tjera. Aftësia për të jetuar së bashku e myslimanëve, kristianëve dhe hebrenjve (e quajtur "convivencia" në spanjisht) ishte një gjë e rrallë në Mesjetë. Praktikisht, Spanja ishte vendi më heterogjen dhe më tolerant i të gjithë Evropës mesjetare. Anglia i përzuri të gjithë hebrenjtë e saj më 1290.
Franca veproi njëlloj më 1306. Kurse në Spanjë hebrenjtë begatonin në çdo nivel social, por ndoshta ishte e pashmangshme që valët e antisemitizmit që përshkuan Evropën mesjetare të tronditnin edhe Spanjën. Zilia, etja dhe mashtrimi çuan në tensione në rritje midis kristianëve dhe hebrenjve në shekullin e XIV-të. Gjatë verës së vitit 1391 grupe të ushqyer me maskarenj hynë në lagjet hebreje të Barcelonës dhe të qyteteve të tjera të ngjashëm, duke i shtrënguar banorët që të zgjidhnin midis pagëzimit ose vdekjes. Pjesa më e madhe pranoi pagëzimin. Mbreti i Aragonës, që kish bërë maksimumin e tij për ti ndaluar këto inkursione, i vetëdijshëm për jovlefshmërinë e një pagëzimi të detyruar, dekretoi se çdo hebre i pagëzuar me alternativën e vdekjes do të mund të kthehej në fenë e vet, por shumë prej këtyre të sapokonvertuarve ("conversos") vendosën që të mbesnin katolikë. Kishte shumë arsye për këtë. Disa mendonin se apostasia i kish bërë ta padenjë për judaizmin. Të tjerë preokupoheshin për rrjedhje sipas së cilës kthimi në fenë e tyre të mëparshme do ti bënte të prekshëm nga agresionet e ardhshme. Të tjerë akoma e konsideruan pagëzimin e tyre një mënyrë për të shmangur rritjen e kufizimeve dhe të taksave të imponuara hebrenjve. Me kalimin e kohës, conversos-ët u përshtatën në fenë e re, duke përfunduar që të bëhen të drejtë dhe të devotshëm si katolikët e tjerë. Fëmijët e tyre pagëzoheshin në momentin e lindjes dhe rriteshin si katolikë, por mjedisi kulturor mbeti hibrid.
Megjithëse kristianë, mjaft conversos akoma flisnin, visheshin dhe hanin si hebrenjtë. Shumë mbetën në lagjet hebreje që të mund tu ishin afër anëtarëve të tjerë të familjes. Përfundimisht, prania e conversos-ëve shkaktoi efektin e kristianizimit të judaizmit spanjoll. Nga ana e saj, një gjë e tillë rriti numrin e konvertimeve vullnetare në katolicizëm. Në vitin 1414 u bë një debat në qytetin e Tortozës midis autoriteteve kristiane dhe hebreje. Vetë Papa Benedisti i XIII-të e mori fjalën. Nga ana kristiane ishte mjeku papnor Heronimo de Santa Fe, i konvertuar kohët e fundit nga judaizmi. Debiti provokoi një valë të re konvertimesh vullnetare. Vetëm në Aragonë 3000 hebrenj u pagëzuan. E gjitha kjo shkaktoi jo pak tension midis atyre që mbetën hebrenj dhe atyre që u bënë katolikë. Rabinët spanjollë, që pas vitit 1391 i konsideronin conversos-ët hebrenj në të gjitha aspektet, për sa të shtrënguar në pagëzim, nga viti 1414 i konsideruan kristianë autentikë, të cilët e kish lënë vullnetarisht judaizmin. Nga mesi i shekullit të XV-të, një kulturë judaiko – kristiane tërësisht e re lulëzoi në Spanjë, hebrenj nga gjaku, por katolike nga shpirti. Conversos-ët, të konvertuar të rinj apo pasardhës të të konvertuarve qofshin, patën një peshë të mëdha në këtë kulturë. Disa prej tyre konsideroheshin deri më të mirë se “kristianët e vjetër”, sepse të lidhur nga afërsi gjaku me vetë Krishtin.
Peshkopi i Burgosit, i konvertuari Alonso de Kartagjena, duke u lutur për Virgjëreshën e Bekuar, do të thoshte me krenari "Marie e Shenjtë, Nënë e Zotit dhe kushërira ime, lutu për ne mëkatarët". Zhvillimi në paguri dhe fuqi i conversos-ëve spanjollë çoi në më shumë se një fërkim, sidomos midis kristianëve të vjetër aristokratë e borgjezë, që e ndjenë arrogancën e tyre, duke ia pasur zili sukseset. Filluan të qarkullojnë shkrime që tregonin sesi çdo origjinë fisnike në Spanjë tashmë ishte anuluar nga prania e conversos-ëve. Psikoza e konspiracionit semitik përhapej. Conversos-ët thuhej se ishin pjesë e një skeme hebrenje të përpunuar për të infiltruar midis fisnikërisë spanjolle dhe Kishës Katolike, duke i shkatërruar të dyja. Sipas kësaj logjike, conversos-ët nuk qenë kristianë të vërtetë, por hebrenj të kamufluar. Studime të kohëve të fundit kanë treguar në mënyrë definitive se, siç shumë hipoteza konspiracioni, gjithçka ishte imagjinatë e pastër. Shumica dërrmuese e conversos-ëve përbëhej nga katolikë të mirë, thjesht krenarë për trashëgiminë e tyre hebrenje.
Në mënyrë të çuditshme, shumë shkrimtarë modernë, shumë shkrimtarë hebrenj për të thënë të vërtetën, i kanë përqafuar këto fantazi antisemite. Sot është shumë e rëndomtë të dëgjosh se, fshehurazi, conversos-ët qenë vërtet hebrenj që luftonin për të ruajtur fenë e tyre nën tiraninë e katolicizmit. Edhe American Heritage Dictionary e përkthen fjalën "converso" si "hebre spanjoll apo portugez i konvertuar së jashtmi në kristianizëm në Mesjetën e vonë për të shmangur persekutimin apo përzënien, megjithëse duke vazhduar ta praktikojë fshehurazi judaizmin". Kjo është thjesht false, por përsëritja e akuzave e bindi Mbretin Ferdinand dhe Mbretëreshën Izabela për nevojën e investigimit lidhur me çështjen e hebrenjve të fshehtë. Duke ju përgjigjur kërkesës së tyre, Papa Siksti i IV-ët nxori një bulë më 1 nëntor të vitit 1478, e cila autorizonte Kurorën që të formonte një gjykatë hetimore të përbërë nga dy apo tri eklezialë, mosha e të cilëve të mos ishte më e ulët se 40 vjeç. Siç ishte zakon, monarkët do të kishin autoritet të plotë mbi inkuizitorët dhe Inkuizicionin. Ferdinandi, i cili kishte në oborr shumë hebrenj dhe conversos, fillimisht nuk qe aspak entuziast për gjënë. La që të kalonin dy vjet përpara se të emëronte dy inkuizitorë. Filloi kështu Inkuizicioni spanjoll. Mbreti Ferdinand dukej se kish besuar që Inkuizicioni nuk do të funksiononte kushedi se çfarë. E kishte gabim. Si një bombë molotov e lëshuar mbi një mullar, mëria e atyre që urrenin conversos-ët – kristianë dhe hebrenj së bashku – shpërtheu në gjuhët e flakët të denoncimit në të gjithë Spanjën. Por nxitja ndaj urrejtjes vinte në thelb nga zilia dhe nga oportunizmi. Pavarësisht kësaj, vëllimi i pastër dhe i thjeshtë i akuzave i përmbyti hetuesit, të cilët kërkuan dhe morën më shumë asistentë. Por, sa më i madh bëhej Inkuizicioni, aq më shumë akuza merrte. Në fund edhe Ferdinandi u bind se problemi i hebrenjve sekretë ishte konkret.
Në këtë fazë fillestare të Inkuizicionit spanjoll, hebrenjtë dhe kristianët e vjetër i përdornin gjykatat si armë kundër armiqve të tyre conversos. Deri kur objektivi i Inkuizicionit ishte të hetonte mbi conversos-ët, kristianët e vjetër nuk kishin asgjë për tu frikësuar. Besnikëria e tyre ndaj fesë katolike nuk ishte nën hetim (edhe sikur të ishte, ishte lar nga të qenit e pastër). Ashtu si hebrenjtë, qenë të imunizuar ndaj Inkuizicionit. Të kujtohet se qëllimi i Inkuizicionit ishte të gjente dhe të korrigjonte delen e hutuar e grigjës së Krishtit. Nuk kishte juridiksion mbi grigjat e tjera. Ata që do të mësojnë historinë nga Historia e Botës e Mel Bruks, Pjesa e II-të, ndoshta do të çuditen kur të mësojnë se të gjithë ata hebrenj që duruan tortura të ndryshme në burgjet nëntokësore të Inkuizicionit spanjoll nuk janë asgjë më shumë se një produkt i fantazisë pjellore të Bruksit. Hebrenjtë në Spanjë nuk ia kishin frikën aspak Inkuizicionit spanjoll. Në fillim, në mbivendosjen e shpejtë të ngjarjeve, kishte konfuzion të madh. U verifikuan shkelje. Shumë prej conversos-ëve të akuzuar u liruan nga akuzat, por jo të gjithë. Ndonjë djegie e publicizuar mirë, për më shumë i detyruar dëshmive false, i frikësoi kuptueshëm conversos-ët. Kush i frikësohej ndonjë armiqësie e braktiste qytetin e tij përpara se të mund të denoncohej. Kudo që të shikonin, inkuizitorët gjenin akuzues. Kur Inkuizicioni shpërtheu në Aragonë, niveli i histerisë preku nivele të padëgjuara. Papa Siksti i IV-ët tentoi që të vinte një fre. Më 18 prill 1482 u shkroi peshkopëve të Spanjës: Në Aragonë, Valencia, Majorkë e Katalonjë, Inkuizicioni nganjëherë ka lëvizur jo nga zelli për fenë dhe për shpëtimin e shpirtrave, por nga lakmia për pasuri. Shumë kristianë të vërtetë dhe besnikë, mbi bazën e dëshmive të armiqve, rivalëve, skllevërve dhe individëve të tjerë në gjendje të keqe, pa asnjë provë legjitime, janë plasur në burg, janë torturuar dhe dënuar si heretikë recidivë, janë privuar nga pasuritë dhe pronat e tyre dhe i janë dorëzuar krahut shekullar për tu ekzekutuar, duke vënë në rrezik shpirtrat, duke ofruar një shembull të shpifur dhe duke gjeneruar përçmim tek shumë.
Siksti urdhëroi që peshkopët të merrnin përsipër një rol të drejtpërdrejtë në të gjitha gjykatat e ardhshme, si garanci që normat e drejtësisë të vendosura nga Kisha (i akuzuari mund të dispononte një avokat dhe kish të drejtë ti apelohej Romës) të respektoheshin. Në Mesjetë urdhrat e Papës do të ishin respektuar, por ato ditë kishin përfunduar. Mbreti Ferdinand u ndje i fyer kur dëgjoi të flitej për letrën. I shkroi Sikstit, duke insinuar se fioriti i conversos-ëve e kish korruptuar edhe Romën: Më janë referuar gjëra, At i Shenjtë, që, po qe se janë të vërteta, do të duhej të meritonin habinë më të madhe. [...]. Megjithatë, këtyre thënieve nuk u kemi dhënë peshë, duke u dukur gjëra që në asnjë mënyrë nuk mund të vinin nga Shenjtëria Juaj, i cili ka detyrimin e Inkuizicionit. Por në qoftë se, rastësisht, disa lëshime janë bërë, falë bindjes këmbëngulëse dhe dinake të conversos-ëve, unë nuk kam ndërmend në asnjë mënyrë që ti lejoj ata të kenë efekt. Kështu që kushtojini vëmendje që çështja të mos procedojë më tej, të revokojë lëshime eventuale dhe na e besoni tërësisht kujdesin për këtë problem.
Metropol
