Si duhet të jetë të jetosh në taraf? Si të jetosh në ishull? Jo, duhet të jetë më mirë, se të jetosh në ishull nënkupton vetmi, izolim, kurse tarafet tona pushtojnë gjithë ç’gjejnë përpara, ato janë vetë jeta, një mënyrë të menduari dhe të vepruari e shoqërisë shqiptare.
Që jeta jonë politike-ekonomike drejtohet në bazë tarafesh, kjo nuk përbën asnjë të re, pasi klanet apo tarafet kanë mbizotëruar dhe drejtuar shtetin shqiptar qyshse atë e morën në dorë të fortët, që do të thotë se kështu ka ndodhur në këtë vend në pjesën dërrmuese të ekzistencës së tij. Ndërsa që tarafet të shtrihen e të predominojnë edhe në kulturë, ky më duket se është fenomen tipik i këtyre viteve të fundit, i përshkallëzuar tani së voni e, meqë kemi të bëjmë me kulturën, me jetën shpirtërore të një vendi, është bërë në të vërtetë i padurueshëm.
Vetë nuk jetoj dot në taraf. Shumë më kollaj do të kisha jetuar në ishull, madje Robinson Kruzoja ka qenë një nga idhujt e fëminisë sime. Të ngresh nga hiçi kasollen tënde, ekonominë e vogël shtëpiake, kopenë tënde, vreshtin tënd, varkën tënde me vela, Premtin tënd, e ku ka gjë më të bukur kur bota të ka braktisur. Kurse tarafin kulturor e mendova të pamundur qysh ditën e parë që fillova të merrem me letërsinë, me përkthimin e me gjuhësinë. Sepse si mund të lidhesh në klan me të tjerë në fusha ku vlen vetëm suksesi individual? E shumta mund të shkruash bashkë me një shok një libër, por më tepër? Natyrisht nuk është keq edhe ta kesh një mik, një koleg, një njeri që të respekton diku në poste me rëndësi vendimmarrëse. Por të kesh një thurimë miqsh për të zënë pikat kyçe në fushë të kulturës, që të ecësh vite të tëra tok me ta, si të thuash në skaljon, për të siguruar suksesin vetjak duke shtypur të tjerët, kjo është tejet e prapshtë dhe e patolerueshme. Por ja që ndodh.
Kemi vite që i ndiejmë do grupime të japin e marrin me njëri-tjetrin, të ngrejnë njëri-tjetrin, të japin e marrin me shtetin, me të huajt që hynë e dalin në Shqipëri, por s’e kemi ngritur zërin, duke bashkëjetuar me to si me një bezdi të pashmangshme në punën tonë. Fundja disi arrijmë të punojmë, disi arrijmë deri te lexuesi, diku na i blejnë librat, diku na përshëndesin dhe falënderojnë për këtë punë. Të tjerë ndihen më të dobët, kanë nevojë për njëri-tjetrin, e sidomos kanë shumë nevojë për shtetin. Le të ngrenë njëri-tjetrin, le të mjelin nga shteti. Ama vjen një pikë ku kupa mbushet.
Do të kisha heshtur edhe këtë vit pas ndarjes së çmimeve të Ministrisë së Kulturës, sikur të mos ishte përmendur emri im 3-4 javë më parë si i zgjedhur në „listën e ngushtë“ për të marrë çmimin „Fan Noli“ të përkthyesit më të mirë, me Veprën e plotë të Franc Kafkës në prozën e shkurtër. Në të vërtetë e ndjeva menjëherë që emri im dhe vepra e Franc Kafkës po përdoreshin veç për të bërë fasadën e një zgjedhjeje të drejtë, pasi juria ishte po ajo, e përjetshmja, me zonjën Asllani, e zotin Tufa, e zotin Muçi, prej të cilëve gëzoj një kolegjialitet të respektueshëm për së largu por natyrisht kurrë ndonjë lajm të mirë, mos flasim pastaj për ithtarët e hershëm të doktorit si z. Londo që duhet të kenë alergji nga emri im. Përkthyese më e mirë u shpall në fundjanari Saverina Pasho, për mua emër i padëgjuar, për përkthimin e romanit të shkrimtarit frëng Mishel Ulëbek (Houellebecq) gjithashtu i padëgjuar për mua (o sa turp, sepse pastaj pashë në kopertinë që ishte shkrimtari i dytë më i madh i Francës pas Alber Kamysë – si është kjo madhësia e shkrimtarit, në ç’peshore peshohet?). E shfletova pak, krejt rastësisht e hapa pastaj në fq. 129 ku lexoj: „...duke parë pjesën fundore të vitheve të saj ndjeva një turbullirë, desh i laga pantallonat. E arrita, e pushtova me krahë duke u ngjitur pas saj. „Open the door...“, tha duke fërkuar si pa mendje vithet pas pallës sime. U binda, por pa hyrë mirë u rrasa prapë pas saj; ajo u ul në gjunjë mbi një qilim të vogël aty pranë, duke vënë duart në tokë. Zbërtheva pantallonat dhe e depërtova (sa bukur, e depërtova, më shqip do të kishte qenë: e shkova në hell, A.K.) por për fat të keq rrugës në makinë ish përndezur aq shumë saqë mbarova punë menjëherë“ (si?! e depërtoi, pastaj shkoi me të të depërtuar rrugës në makinë? nuk e kuptoj, A.K.). Tani ky fragment s’mund të flasë kurrsesi për gjithë librin, vetëm se ai na tregon që kemi të bëjmë me përshkrime të thjeshta situatash njerëzore, siç është akti i depërtimit që e gjejmë të riprodhuar me qindra mijëra herë në letërsi; po ta krahasojmë një hop me Franc Kafkën, ku nuk mund të gjesh kurrsesi një skenë të tillë 1:1, vëmë re se te ky shkrimtar kemi të bëjmë me përshkrime të ndërlikuara, ose edhe të thjeshta në dukje, situatash të jashtëzakonshme që shprehen me një tension të jashtëzakonshëm të stilit. Duhet të dalë këndej se përkthimi im është shumë më i vështirë dhe impenjues se përkthimi i znj. Pasho? Larg qoftë që këtë punë ta gjykoj unë, vetëm se mund të them me bindjen e plotë se asnjë nga anëtarët e jurisë nuk ishte në gjendje të vlerësonte punën time me origjinalin gjermanisht. Siç mund të them se redaktore e librit të Ulëbekut është, sikundër e shoh në fq. 4 të librit, anëtarja e jurisë znj. Asllani.
Kam të paktën prej vitit 2007 e këndej që i kam dhënë publikut shqiptar çdo vit së paku nga një vepër të rëndësishme për pasurimin e kulturës sonë: më 2007 krahas veprës 700-faqëshe „Arbëria venedike“, antologjinë „Tregimtarë të gjuhës gjermane pas 1945-s“ ku kam përkthyer rreth 300 faqe; më 2008 krahas „Skënderbeut“ 550-faqësh „Tregimtarë të gjuhës gjermane 1900-1945“, ku kam përkthyer prej këtyre klasikëve modernë përsëri mbi 300 faqe; më 2009 „Ali Tepelenën“ të François Pouqueville-it, afër 600 faqe, një nga përkthimet më impenjuese të jetës sime; më 2010 veç Veprës së plotë të Franc Kafkës edhe Veprën e plotë të Georg Byhnerit. As dhe një herë s’jam marrë në konsideratë nga juritë tona shtetërore.
Unë nuk di sa dhjetë ose njëzetë lexues ka patur deri tani Ulëbeku, sepse duket bash roman i vështirë për t’u lexuar me kapërcimet e tij tekanjoze. Ndërsa për Veprën e plotë të Kafkës, mund të them se në krye të dy javëve, qysh gjatë panairit të librit në nëntor, u detyrova të shtyp një tirazh të dytë. Publiku e vlerësoi një vepër përpara se ta vlerësonin jurorët e ministrisë.
Në të vërtetë nuk kam pritur kurrë për punët e mia ndonjë çmim nga ministria e Kulturës. Është gati e natyrshme në Shqipëri që shteti të hakmerret ndaj njerëzve që ngrenë zërin kundër padrejtësive në këtë vend, kundër importit të plehrave, kundër shkatërrimit të Gjirit të Vlorës, kundër teksteve mediokre të shkollave, që shkruajnë libra si „Katastrofa e Gërdecit“. Atëherë ç’kanë që përmendin emrin tim në listat „e ngushta“ honorarmarrësit e ministrisë? Le ta përjashtojnë zyrtarisht à priori atë bashkë me emra të tjerë nga mundësitë e përzgjedhjes. Dhe në qoftë se nuk e përjashtojnë, atëherë le të marrin në konsideratë së pari „Katastrofën e Gërdecit“ dhe të mos e prekin një libër si Kafkën, për të cilin nuk janë në gjendje të gjykojnë gjersa askush aty nuk ka emër si njohës i gjermanishtes.
Që ndonjë lexues të mos thotë se arsye për këto radhë është prekja personale, po shënoj se ajo ekziston vërtet, por nuk qe arsyeja, vetëm u bë shkas për të konstatuar se sa është shtrirë tarafi, më saktë tarikati në punët e kulturës në Shqipëri. Po shikoja këto ditë në blogun e Ardian Vehbiut www.xhaxhai.wordpress.com në një debat mbi temën e çmimeve fakte që mund t’i lexojë kushdo. Dhe ato fakte flasin vetë. Anëtarë të përhershëm të jurive janë Mark Marku, Agron Tufa, Aurel Plasari, Perseida Asllani, Dhurata Shehri-Marku kurse fitues të çmimeve janë Agron Tufa, Aurel Plasari (ose e bija), Dhurata Shehri-Marku etj. etj. Aq shumë duhen me njëri-tjetrin Gentian Çoçoli, Arjan Leka, Agron Tufa, sa i kushtojnë vargje dhe i japin çmime njëri-tjetrit. Pak vjet më parë ishte kryetar jurie z. Plasari që i jep ndër të tjera znj. Shehri çmimin „Faik Konica“, vjet ishte kryetar jurie i shoqi i znj. Shehri, z. Marku, i cili i jep vajzës së Plasarit çmimin e talentit të ri më të mirë dhe z. Tufa „Pendën e Artë“ për librin „Thembra e Akcilit“. Kurse z. Tufa sivjet çmimin e poetit më të mirë ia dha z. Arian Leka, të romancierit më të mirë z. Ramiz Gjini për „Bibollasit“, ky ende jo pjesëtar i karuselit juror-çmimfitues, meqë jeton në SHBA, por pas gjithë gjasash shumë i afërt me kryetarin e jurisë, i cili shkruan recensione për të, e ka origjinën nga e njëjta krahinë etj. etj.
Afrinë me pushtetin të këtij tarikati e provon jo vetëm ekzistenca si bosht qendror i tij e deputetit të PD Mark Marku (meqë ra fjala person që fare pak ka të bëjë me krijimtarinë letrare, në përgjithësi me kulturën), por edhe prania e përhershme në të e botuesit 55 që mund ta quajmë krahu Hamas i pushtetit, p.sh. vjet me „Malin magjik“ të Thomas Mannit (një vepër që njerëzit nuk e blejnë ngaqë kushton 4.800 lekë) sivjet me veprën kritike të Sabri Hamitit, fitues i „Pendës së artë“ (për një vepër që kishte marrë në një pjesë të mirë të saj po nga ministria më 2006 çmimin e kritikës letrare).
Juritë janë jo vetëm qeveri-korrekte por edhe Kadare-korrekte, sepse edhe ky është një tipar i qëndrueshmërisë dhe konsistencës së tyre: për vit nderohet një përkthyes i veprës së Kadaresë në gjuhë të huaj: përkthyesi në spanjisht, pastaj ai në rumanisht, sivjet ai në gjermanisht.
Po të ishte çështja vetëm te një juri dhe disa çmime, do mund dhe të thonim: hë mo lëri, le t’i gëzojnë ato çmime (se fundja përshesh po hanë, si thotë ajo historia). Edhe pse jemi të mendimit se disa çmime kombëtare, që janë shtetërore dmth. publike kanë rëndësi të veçantë për mirëfunksionimin e jetës letrare të një vendi, prapë nuk do ta ngrenim zërin shumë – sikur tarikati të mos shtrihej edhe në fusha të tjera si zotërime katedrash, konferencash, bordesh teatri e bordesh kinemaje, dhe sidomos hartime tekstesh shkollore. Klikoni ku të dëshironi në këto që rreshtova, do të takoni po të njëjtët emra. Që ndjekin ndaj të tjerëve, ndaj individëve pa ndonjë pushtet e pa ndonjë taraf, po të njëjtat qëndrime përjashtuese. Vetë jam njeri që e dëshiron bashkëpunimin dhe disa herë u jam drejtuar për bashkëpunim z. Tufa dhe zonjave Asllani e Shehri, që drejtojnë katedra përkatëse letërsie në UT. Reagimet janë të ftohta, në mos po refraktare. Disa herë u kam propozuar të bëjmë diskutime mbi antologjitë që ka botuar shoqata „Robert Schwartz“, qoftë të letërsisë gjermane, qoftë të letërsisë shqiptare, u kam shprehur dëshirën për t’u dhuruar studentëve të tyre nga librat që botoj. Është shumë interesant refuzimi i znj. Shehri-Asllani, sipas e-maileve që disponoj, ku jo vetëm nuk pranojnë një diskutim të antologjive të prozës bashkëkohore shqiptare (dy janë botuar deri tani „Shqipëria kujton 1945-1991“ dhe „Shqipëria tregon. 1991-2010“), jo vetëm nuk pranojnë që unë t’u dhuroj nga këta libra studentëve, por më shkruajnë se dhurata është e mundshme vetëm në një ditë të caktuar prilli që quhet Dita e dyerve të hapura, kur edhe botues të tjerë lejohen të dhurojnë...
Kërkoj ndjesë që përdor eksperiencën personale për të provuar tarikatin, por më mirë kështu, me dëshmi të sigurta. Para pak muajsh ngrita në shtyp çështjen e një skandali që e diktova te një libër letërsie i vajzës sime, klasa e 10. Aty autorja Dhurata Shehri kishte futur edhe një tekst që jo vetëm godet dhe përbalt Skënderbeun e Oliver Schmittit (kundër të cilit ka dalë me një libërth edhe i shoqi), pa i dhënë këtij asnjë mundësi të mbrohet faqe nxënësve, por e nxjerr edhe përkthyesin e botuesin Ardian Klosi një delenxhi që e ngriti gjithë stuhinë me Skënderbeun për të shitur librin e vet. Ja gjer ku arrin tarikati, si i nxjerr ai kthetrat për të gërricur armiqtë që i shqetësojnë paqen dhe përsheshin.
Në përgjigjen e tij te blogu në fjalë, z. Tufa me të drejtë kërkon që të mos paragjykohen veprimet e jurisë pa njohur më parë veprat që janë nderuar me çmime. Për veprën e tij „Thembra e Akcilit“ e them me siguri të plotë se nuk e meritonte aspak vjet „Pendën e madhe të Artë“; është një përmbledhje esesh e skeçesh, fejtonesh e grimcash, siç i gjen të shumta në shtypin tonë. Pata jo pak vështirësi për të zgjedhur dy pjesë sosh për antologjinë „Shqipëria tregon“, pikërisht pse nuk qe ndonjë prozë e shënuar. Jehona e pakët ose e mosqenë në publik për një emër aq të madh, „Pena e artë“, dëshmon se ka qenë një çmim miku.
Mora këto ditë të lexoj fituesin e çmimit të madh të sivjetëm për romanin "Bibollasit“.
Duhet të shënoj paraprakisht se kam një eksperiencë të gjatë nga shtëpia botuese „Naim Frashëri“ me lexime dorëshkrimesh gjithfarë, nga ato që na i dërgonin me dhjetëra në redaksinë e tregimit. Atë kohë më kujtoi menjëherë romani „Bibollasit“. Farsa nga kreu në fund, skeçe që nuk arrijnë dot të bëhen letërsi. Po shënoj thjesht se si quhen personazhet në të: Zav Tarrota, Mazllum Qederi (nëpunësi i gjendjes civile), Filip Zhuli (shefi i policisë), Bardhok Skuqi (furrxhiu), kryebanditi Bik Bau (dmth. i bën pistoleta bau), polici Krroq Murdari, pasagjeri Aqif Qira, kryetari Xhabir Kaçorri, komunisti Qelesh Granica etj. etj. Ja dhe një dialog:
- Për cilin Fil e ke fjalën, o shoku Brahim?... Fil Kaleshi? – deshi ta ndihmonte Zavi.
- Ncëk, - rrahu gjuhën nënkryetari i bashkisë, ndërsa luajti njëherë nga vendi.
- Fil Kariçi?
- Ncëk, ncëk, - ia bëri sërish Brahimi dhe largoi me dorë një mizë, që i pati ndaluar në hundë.
- Fil Karuci?
- Jo, pra, jo!
- Fil Karoshi? – qiti për herë të katërt Zavi me shpresë, që kësaj here nuk do t’i dilte huq.
- Bah, si nuk... Kjo mizë na u bë havale... – tha Brahimi gjithë inat.
- Fil Dermeku? – ia pat Zavi.
- Phu! – pështyu Brahimi. – E habitshme! E kam mu në gojë dhe s’e them dot. Phu!... Fil..., Fil..., Fil... Po kujtomu more kopil...
- Fil Gërdupi, - ia pat përnjëherësh Zavi me zë të lartë
(dhe kështu vazhdon edhe dy faqe të tjera)
- Fil..., Fil..., Fil... Po kujtomu more kopil...!
Kur Zavi pa, që tjetri vazhdonte ta vuante kaq shumë harresën e mbiemrit të atij Filit, i dha vetes kurajo, kërceu përpjetë e shumi i sigurtë, tha:
- Ka qenë Fil Murdari. Dhe mos u lodh më o shoku Brahim. Po, Po, Fil Murdari ka qenë.
Pastaj sa të duash nga këto batuta vulgare pa kripë:
- A e hape komplet rubinetin? Sepse nganjëherë...
- Komplet e hapa, o shoku Brahim, komplet. Bile, për t’u siguruar i futa edhe gishtin, por as gishti nuk u lag.
Po e mbyll me një fragment nga faqja 19 që mendoj se mjafton për t’ia hapur barkun përfundimisht lexuesit:
... nëpunësi Mazllum e mori sërish penën në dorën e majtë, ndërsa hante thonjtë e dorës së djathtë. Pastaj, ai kaloi penën në dorën e djathtë dhe nisi të hante thonjtë e dorës së majtë. Gjatë gjithë kësaj kohe, boja e penës iu tha katër herë. Dhe çdo herë, ai e ngjeu sërish penën në shishen e bojës duke nxjerrë ofshama dëshpërimi të thellë. Herë pas here, ai shante: „Eh, piqkën e s’ëmës! Eh, piqkën e s’ëmës... Sa kohë po na merr harresa...!“
... „Tani po konstatoj, që ti, Zav, - tha ai, - qenke me të vërtetë hajvan, një kafshë e sëmurë grazhdi“. Unë ia ktheva trimërisht „Hajvani i sat ëme, Naslies“. Atëherë ai, bëri një hap para dhe: phu, më hodhi një gëlboqe fytyrës....
„...Mua mos më pështy, sepse, edhe pse na qenke intelektual, njeri me kulturë, me shkollë, të bëj atë që s’ta pret mendja“. „Ti më rruan leshin e boleve“, - tha intelektuali Mazllum.
Tani, sikurse thotë Mark Tuejni tek ajo skenë e „Aventurave të Tom Sojerit“, kur heroi i tij ka dalë para banorëve të fshatit të tij, gjoja si më i dituri, si më i kënduari në Bibël, dhe pyetjes se kush ishin dy dishepujt e parë, i përgjigjet: Davidi dhe Goliathi:
Le të ulim mbi këtë skenë perden e mëshirës.
Ardian Klosi: ResPublica.AL
Që jeta jonë politike-ekonomike drejtohet në bazë tarafesh, kjo nuk përbën asnjë të re, pasi klanet apo tarafet kanë mbizotëruar dhe drejtuar shtetin shqiptar qyshse atë e morën në dorë të fortët, që do të thotë se kështu ka ndodhur në këtë vend në pjesën dërrmuese të ekzistencës së tij. Ndërsa që tarafet të shtrihen e të predominojnë edhe në kulturë, ky më duket se është fenomen tipik i këtyre viteve të fundit, i përshkallëzuar tani së voni e, meqë kemi të bëjmë me kulturën, me jetën shpirtërore të një vendi, është bërë në të vërtetë i padurueshëm.
Vetë nuk jetoj dot në taraf. Shumë më kollaj do të kisha jetuar në ishull, madje Robinson Kruzoja ka qenë një nga idhujt e fëminisë sime. Të ngresh nga hiçi kasollen tënde, ekonominë e vogël shtëpiake, kopenë tënde, vreshtin tënd, varkën tënde me vela, Premtin tënd, e ku ka gjë më të bukur kur bota të ka braktisur. Kurse tarafin kulturor e mendova të pamundur qysh ditën e parë që fillova të merrem me letërsinë, me përkthimin e me gjuhësinë. Sepse si mund të lidhesh në klan me të tjerë në fusha ku vlen vetëm suksesi individual? E shumta mund të shkruash bashkë me një shok një libër, por më tepër? Natyrisht nuk është keq edhe ta kesh një mik, një koleg, një njeri që të respekton diku në poste me rëndësi vendimmarrëse. Por të kesh një thurimë miqsh për të zënë pikat kyçe në fushë të kulturës, që të ecësh vite të tëra tok me ta, si të thuash në skaljon, për të siguruar suksesin vetjak duke shtypur të tjerët, kjo është tejet e prapshtë dhe e patolerueshme. Por ja që ndodh.
Kemi vite që i ndiejmë do grupime të japin e marrin me njëri-tjetrin, të ngrejnë njëri-tjetrin, të japin e marrin me shtetin, me të huajt që hynë e dalin në Shqipëri, por s’e kemi ngritur zërin, duke bashkëjetuar me to si me një bezdi të pashmangshme në punën tonë. Fundja disi arrijmë të punojmë, disi arrijmë deri te lexuesi, diku na i blejnë librat, diku na përshëndesin dhe falënderojnë për këtë punë. Të tjerë ndihen më të dobët, kanë nevojë për njëri-tjetrin, e sidomos kanë shumë nevojë për shtetin. Le të ngrenë njëri-tjetrin, le të mjelin nga shteti. Ama vjen një pikë ku kupa mbushet.
Do të kisha heshtur edhe këtë vit pas ndarjes së çmimeve të Ministrisë së Kulturës, sikur të mos ishte përmendur emri im 3-4 javë më parë si i zgjedhur në „listën e ngushtë“ për të marrë çmimin „Fan Noli“ të përkthyesit më të mirë, me Veprën e plotë të Franc Kafkës në prozën e shkurtër. Në të vërtetë e ndjeva menjëherë që emri im dhe vepra e Franc Kafkës po përdoreshin veç për të bërë fasadën e një zgjedhjeje të drejtë, pasi juria ishte po ajo, e përjetshmja, me zonjën Asllani, e zotin Tufa, e zotin Muçi, prej të cilëve gëzoj një kolegjialitet të respektueshëm për së largu por natyrisht kurrë ndonjë lajm të mirë, mos flasim pastaj për ithtarët e hershëm të doktorit si z. Londo që duhet të kenë alergji nga emri im. Përkthyese më e mirë u shpall në fundjanari Saverina Pasho, për mua emër i padëgjuar, për përkthimin e romanit të shkrimtarit frëng Mishel Ulëbek (Houellebecq) gjithashtu i padëgjuar për mua (o sa turp, sepse pastaj pashë në kopertinë që ishte shkrimtari i dytë më i madh i Francës pas Alber Kamysë – si është kjo madhësia e shkrimtarit, në ç’peshore peshohet?). E shfletova pak, krejt rastësisht e hapa pastaj në fq. 129 ku lexoj: „...duke parë pjesën fundore të vitheve të saj ndjeva një turbullirë, desh i laga pantallonat. E arrita, e pushtova me krahë duke u ngjitur pas saj. „Open the door...“, tha duke fërkuar si pa mendje vithet pas pallës sime. U binda, por pa hyrë mirë u rrasa prapë pas saj; ajo u ul në gjunjë mbi një qilim të vogël aty pranë, duke vënë duart në tokë. Zbërtheva pantallonat dhe e depërtova (sa bukur, e depërtova, më shqip do të kishte qenë: e shkova në hell, A.K.) por për fat të keq rrugës në makinë ish përndezur aq shumë saqë mbarova punë menjëherë“ (si?! e depërtoi, pastaj shkoi me të të depërtuar rrugës në makinë? nuk e kuptoj, A.K.). Tani ky fragment s’mund të flasë kurrsesi për gjithë librin, vetëm se ai na tregon që kemi të bëjmë me përshkrime të thjeshta situatash njerëzore, siç është akti i depërtimit që e gjejmë të riprodhuar me qindra mijëra herë në letërsi; po ta krahasojmë një hop me Franc Kafkën, ku nuk mund të gjesh kurrsesi një skenë të tillë 1:1, vëmë re se te ky shkrimtar kemi të bëjmë me përshkrime të ndërlikuara, ose edhe të thjeshta në dukje, situatash të jashtëzakonshme që shprehen me një tension të jashtëzakonshëm të stilit. Duhet të dalë këndej se përkthimi im është shumë më i vështirë dhe impenjues se përkthimi i znj. Pasho? Larg qoftë që këtë punë ta gjykoj unë, vetëm se mund të them me bindjen e plotë se asnjë nga anëtarët e jurisë nuk ishte në gjendje të vlerësonte punën time me origjinalin gjermanisht. Siç mund të them se redaktore e librit të Ulëbekut është, sikundër e shoh në fq. 4 të librit, anëtarja e jurisë znj. Asllani.
Kam të paktën prej vitit 2007 e këndej që i kam dhënë publikut shqiptar çdo vit së paku nga një vepër të rëndësishme për pasurimin e kulturës sonë: më 2007 krahas veprës 700-faqëshe „Arbëria venedike“, antologjinë „Tregimtarë të gjuhës gjermane pas 1945-s“ ku kam përkthyer rreth 300 faqe; më 2008 krahas „Skënderbeut“ 550-faqësh „Tregimtarë të gjuhës gjermane 1900-1945“, ku kam përkthyer prej këtyre klasikëve modernë përsëri mbi 300 faqe; më 2009 „Ali Tepelenën“ të François Pouqueville-it, afër 600 faqe, një nga përkthimet më impenjuese të jetës sime; më 2010 veç Veprës së plotë të Franc Kafkës edhe Veprën e plotë të Georg Byhnerit. As dhe një herë s’jam marrë në konsideratë nga juritë tona shtetërore.
Unë nuk di sa dhjetë ose njëzetë lexues ka patur deri tani Ulëbeku, sepse duket bash roman i vështirë për t’u lexuar me kapërcimet e tij tekanjoze. Ndërsa për Veprën e plotë të Kafkës, mund të them se në krye të dy javëve, qysh gjatë panairit të librit në nëntor, u detyrova të shtyp një tirazh të dytë. Publiku e vlerësoi një vepër përpara se ta vlerësonin jurorët e ministrisë.
Në të vërtetë nuk kam pritur kurrë për punët e mia ndonjë çmim nga ministria e Kulturës. Është gati e natyrshme në Shqipëri që shteti të hakmerret ndaj njerëzve që ngrenë zërin kundër padrejtësive në këtë vend, kundër importit të plehrave, kundër shkatërrimit të Gjirit të Vlorës, kundër teksteve mediokre të shkollave, që shkruajnë libra si „Katastrofa e Gërdecit“. Atëherë ç’kanë që përmendin emrin tim në listat „e ngushta“ honorarmarrësit e ministrisë? Le ta përjashtojnë zyrtarisht à priori atë bashkë me emra të tjerë nga mundësitë e përzgjedhjes. Dhe në qoftë se nuk e përjashtojnë, atëherë le të marrin në konsideratë së pari „Katastrofën e Gërdecit“ dhe të mos e prekin një libër si Kafkën, për të cilin nuk janë në gjendje të gjykojnë gjersa askush aty nuk ka emër si njohës i gjermanishtes.
Që ndonjë lexues të mos thotë se arsye për këto radhë është prekja personale, po shënoj se ajo ekziston vërtet, por nuk qe arsyeja, vetëm u bë shkas për të konstatuar se sa është shtrirë tarafi, më saktë tarikati në punët e kulturës në Shqipëri. Po shikoja këto ditë në blogun e Ardian Vehbiut www.xhaxhai.wordpress.com në një debat mbi temën e çmimeve fakte që mund t’i lexojë kushdo. Dhe ato fakte flasin vetë. Anëtarë të përhershëm të jurive janë Mark Marku, Agron Tufa, Aurel Plasari, Perseida Asllani, Dhurata Shehri-Marku kurse fitues të çmimeve janë Agron Tufa, Aurel Plasari (ose e bija), Dhurata Shehri-Marku etj. etj. Aq shumë duhen me njëri-tjetrin Gentian Çoçoli, Arjan Leka, Agron Tufa, sa i kushtojnë vargje dhe i japin çmime njëri-tjetrit. Pak vjet më parë ishte kryetar jurie z. Plasari që i jep ndër të tjera znj. Shehri çmimin „Faik Konica“, vjet ishte kryetar jurie i shoqi i znj. Shehri, z. Marku, i cili i jep vajzës së Plasarit çmimin e talentit të ri më të mirë dhe z. Tufa „Pendën e Artë“ për librin „Thembra e Akcilit“. Kurse z. Tufa sivjet çmimin e poetit më të mirë ia dha z. Arian Leka, të romancierit më të mirë z. Ramiz Gjini për „Bibollasit“, ky ende jo pjesëtar i karuselit juror-çmimfitues, meqë jeton në SHBA, por pas gjithë gjasash shumë i afërt me kryetarin e jurisë, i cili shkruan recensione për të, e ka origjinën nga e njëjta krahinë etj. etj.
Afrinë me pushtetin të këtij tarikati e provon jo vetëm ekzistenca si bosht qendror i tij e deputetit të PD Mark Marku (meqë ra fjala person që fare pak ka të bëjë me krijimtarinë letrare, në përgjithësi me kulturën), por edhe prania e përhershme në të e botuesit 55 që mund ta quajmë krahu Hamas i pushtetit, p.sh. vjet me „Malin magjik“ të Thomas Mannit (një vepër që njerëzit nuk e blejnë ngaqë kushton 4.800 lekë) sivjet me veprën kritike të Sabri Hamitit, fitues i „Pendës së artë“ (për një vepër që kishte marrë në një pjesë të mirë të saj po nga ministria më 2006 çmimin e kritikës letrare).
Juritë janë jo vetëm qeveri-korrekte por edhe Kadare-korrekte, sepse edhe ky është një tipar i qëndrueshmërisë dhe konsistencës së tyre: për vit nderohet një përkthyes i veprës së Kadaresë në gjuhë të huaj: përkthyesi në spanjisht, pastaj ai në rumanisht, sivjet ai në gjermanisht.
Po të ishte çështja vetëm te një juri dhe disa çmime, do mund dhe të thonim: hë mo lëri, le t’i gëzojnë ato çmime (se fundja përshesh po hanë, si thotë ajo historia). Edhe pse jemi të mendimit se disa çmime kombëtare, që janë shtetërore dmth. publike kanë rëndësi të veçantë për mirëfunksionimin e jetës letrare të një vendi, prapë nuk do ta ngrenim zërin shumë – sikur tarikati të mos shtrihej edhe në fusha të tjera si zotërime katedrash, konferencash, bordesh teatri e bordesh kinemaje, dhe sidomos hartime tekstesh shkollore. Klikoni ku të dëshironi në këto që rreshtova, do të takoni po të njëjtët emra. Që ndjekin ndaj të tjerëve, ndaj individëve pa ndonjë pushtet e pa ndonjë taraf, po të njëjtat qëndrime përjashtuese. Vetë jam njeri që e dëshiron bashkëpunimin dhe disa herë u jam drejtuar për bashkëpunim z. Tufa dhe zonjave Asllani e Shehri, që drejtojnë katedra përkatëse letërsie në UT. Reagimet janë të ftohta, në mos po refraktare. Disa herë u kam propozuar të bëjmë diskutime mbi antologjitë që ka botuar shoqata „Robert Schwartz“, qoftë të letërsisë gjermane, qoftë të letërsisë shqiptare, u kam shprehur dëshirën për t’u dhuruar studentëve të tyre nga librat që botoj. Është shumë interesant refuzimi i znj. Shehri-Asllani, sipas e-maileve që disponoj, ku jo vetëm nuk pranojnë një diskutim të antologjive të prozës bashkëkohore shqiptare (dy janë botuar deri tani „Shqipëria kujton 1945-1991“ dhe „Shqipëria tregon. 1991-2010“), jo vetëm nuk pranojnë që unë t’u dhuroj nga këta libra studentëve, por më shkruajnë se dhurata është e mundshme vetëm në një ditë të caktuar prilli që quhet Dita e dyerve të hapura, kur edhe botues të tjerë lejohen të dhurojnë...
Kërkoj ndjesë që përdor eksperiencën personale për të provuar tarikatin, por më mirë kështu, me dëshmi të sigurta. Para pak muajsh ngrita në shtyp çështjen e një skandali që e diktova te një libër letërsie i vajzës sime, klasa e 10. Aty autorja Dhurata Shehri kishte futur edhe një tekst që jo vetëm godet dhe përbalt Skënderbeun e Oliver Schmittit (kundër të cilit ka dalë me një libërth edhe i shoqi), pa i dhënë këtij asnjë mundësi të mbrohet faqe nxënësve, por e nxjerr edhe përkthyesin e botuesin Ardian Klosi një delenxhi që e ngriti gjithë stuhinë me Skënderbeun për të shitur librin e vet. Ja gjer ku arrin tarikati, si i nxjerr ai kthetrat për të gërricur armiqtë që i shqetësojnë paqen dhe përsheshin.
Në përgjigjen e tij te blogu në fjalë, z. Tufa me të drejtë kërkon që të mos paragjykohen veprimet e jurisë pa njohur më parë veprat që janë nderuar me çmime. Për veprën e tij „Thembra e Akcilit“ e them me siguri të plotë se nuk e meritonte aspak vjet „Pendën e madhe të Artë“; është një përmbledhje esesh e skeçesh, fejtonesh e grimcash, siç i gjen të shumta në shtypin tonë. Pata jo pak vështirësi për të zgjedhur dy pjesë sosh për antologjinë „Shqipëria tregon“, pikërisht pse nuk qe ndonjë prozë e shënuar. Jehona e pakët ose e mosqenë në publik për një emër aq të madh, „Pena e artë“, dëshmon se ka qenë një çmim miku.
Mora këto ditë të lexoj fituesin e çmimit të madh të sivjetëm për romanin "Bibollasit“.
Duhet të shënoj paraprakisht se kam një eksperiencë të gjatë nga shtëpia botuese „Naim Frashëri“ me lexime dorëshkrimesh gjithfarë, nga ato që na i dërgonin me dhjetëra në redaksinë e tregimit. Atë kohë më kujtoi menjëherë romani „Bibollasit“. Farsa nga kreu në fund, skeçe që nuk arrijnë dot të bëhen letërsi. Po shënoj thjesht se si quhen personazhet në të: Zav Tarrota, Mazllum Qederi (nëpunësi i gjendjes civile), Filip Zhuli (shefi i policisë), Bardhok Skuqi (furrxhiu), kryebanditi Bik Bau (dmth. i bën pistoleta bau), polici Krroq Murdari, pasagjeri Aqif Qira, kryetari Xhabir Kaçorri, komunisti Qelesh Granica etj. etj. Ja dhe një dialog:
- Për cilin Fil e ke fjalën, o shoku Brahim?... Fil Kaleshi? – deshi ta ndihmonte Zavi.
- Ncëk, - rrahu gjuhën nënkryetari i bashkisë, ndërsa luajti njëherë nga vendi.
- Fil Kariçi?
- Ncëk, ncëk, - ia bëri sërish Brahimi dhe largoi me dorë një mizë, që i pati ndaluar në hundë.
- Fil Karuci?
- Jo, pra, jo!
- Fil Karoshi? – qiti për herë të katërt Zavi me shpresë, që kësaj here nuk do t’i dilte huq.
- Bah, si nuk... Kjo mizë na u bë havale... – tha Brahimi gjithë inat.
- Fil Dermeku? – ia pat Zavi.
- Phu! – pështyu Brahimi. – E habitshme! E kam mu në gojë dhe s’e them dot. Phu!... Fil..., Fil..., Fil... Po kujtomu more kopil...
- Fil Gërdupi, - ia pat përnjëherësh Zavi me zë të lartë
(dhe kështu vazhdon edhe dy faqe të tjera)
- Fil..., Fil..., Fil... Po kujtomu more kopil...!
Kur Zavi pa, që tjetri vazhdonte ta vuante kaq shumë harresën e mbiemrit të atij Filit, i dha vetes kurajo, kërceu përpjetë e shumi i sigurtë, tha:
- Ka qenë Fil Murdari. Dhe mos u lodh më o shoku Brahim. Po, Po, Fil Murdari ka qenë.
Pastaj sa të duash nga këto batuta vulgare pa kripë:
- A e hape komplet rubinetin? Sepse nganjëherë...
- Komplet e hapa, o shoku Brahim, komplet. Bile, për t’u siguruar i futa edhe gishtin, por as gishti nuk u lag.
Po e mbyll me një fragment nga faqja 19 që mendoj se mjafton për t’ia hapur barkun përfundimisht lexuesit:
... nëpunësi Mazllum e mori sërish penën në dorën e majtë, ndërsa hante thonjtë e dorës së djathtë. Pastaj, ai kaloi penën në dorën e djathtë dhe nisi të hante thonjtë e dorës së majtë. Gjatë gjithë kësaj kohe, boja e penës iu tha katër herë. Dhe çdo herë, ai e ngjeu sërish penën në shishen e bojës duke nxjerrë ofshama dëshpërimi të thellë. Herë pas here, ai shante: „Eh, piqkën e s’ëmës! Eh, piqkën e s’ëmës... Sa kohë po na merr harresa...!“
... „Tani po konstatoj, që ti, Zav, - tha ai, - qenke me të vërtetë hajvan, një kafshë e sëmurë grazhdi“. Unë ia ktheva trimërisht „Hajvani i sat ëme, Naslies“. Atëherë ai, bëri një hap para dhe: phu, më hodhi një gëlboqe fytyrës....
„...Mua mos më pështy, sepse, edhe pse na qenke intelektual, njeri me kulturë, me shkollë, të bëj atë që s’ta pret mendja“. „Ti më rruan leshin e boleve“, - tha intelektuali Mazllum.
Tani, sikurse thotë Mark Tuejni tek ajo skenë e „Aventurave të Tom Sojerit“, kur heroi i tij ka dalë para banorëve të fshatit të tij, gjoja si më i dituri, si më i kënduari në Bibël, dhe pyetjes se kush ishin dy dishepujt e parë, i përgjigjet: Davidi dhe Goliathi:
Le të ulim mbi këtë skenë perden e mëshirës.
Ardian Klosi: ResPublica.AL
No comments:
Post a Comment