Mbeçë more shokë
Përtej Urës së QabesëFalëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.
Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.
Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,
Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.
Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.
Qarkullimi i këngës popullore shqiptare nëpër truallin perandorak osman, është një dukuri e mahnitshme. E thjeshtë si një lule e egër, me një tekst të kursyer prej shtatë-tetë rrjeshtash, e pajisur me melodi gjithashtu të thjeshtë dhe disa herë me një skicë lëvizjesh për valle disi të papritur, e vetme midis propagandës zyrtare, pasthirrmave, bejteve, ekstazës fetare, e huaj, e pangjashme me to, gjithsesi e çuditshme, - kjo këngë vërtitej midis kësaj bote mistike, pa u përçudnuar aspak prej saj. Që nga kufijtë e largët perandorakë ajo udhëtonte drejt truallit lindor, Shqipërisë ose që nga Shqipëria nisej drejt kufijve më të largët. Vetë fakti që e bënte lirisht këtë udhë tregon se ç'kockë e patretshme ishte ajo për makinën shkombtarizuese otomane dhe me ç'brumë të pavdekshëm që ngjizur. Siç thotë studiuesi ynë V. Sejko për këngët e largimit, ato ishin "këngë të vjetra shqiptare, që luftërat dhe rrebeshet kanë marrë nëpër këmbë e përplasur vend e pavend ashtu si rrungaja kur merr përpara lymin e arave që gërryen". Në këngët e largimit, ato të mërgimit ushtarak (të nizamëve), janë ndër më të bukurat. Sipas shembullit të gjithë sistemit poetik popullor ato gjithashtu janë të plota në vetvete, një ushtarologji e vërtetë ku gjendet gjithçka që ka të bëjë me shërbimin e detyruar ushtarak duke u nisur nga shpallja e dekretit për mobilizimin, zyrat e rekrutimit, ndarja me të afërmit e nisja e rekrutëve dhe gjer te buka e kazermës, stërvitjet në rërat e përvëluara të Arabistanit dhe vdekja larg. Kjo enciklopedi e tërë dhimbjesh, kurorëzohet përzishëm me këngën e Urës së Qabesë, pa dyshim më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore botërore në përgjithësi. Teksti i saj i thjeshtë përbëhet nga fjalët e një ushtari që po jep shpirt diku në rërat arabike, pranë Urës së Qabesë, siç e tregon shkurt fillimi i vjershës.
Mbeçë, more shokë, mbeçë Përtej Urës së Qabesë
(A nuk është përtej jetës, në zonën e vdekjes, kjo "përtej Urës së Qabesë"?) Në dy rrjeshtat që pasojnë ka në njërin një dëshirë, në tjetrin një porosi:
Falëm me shëndet nënesë, Kàun e zi le ta shesë.
Pra në pjesën e parë të këngës kemi një ushtar që po vdes, një nënë që po e pret mijëra kilometra larg dhe një kà të zi, që duhet të shitet menjëherë. Kjo shitje është porosia e parë e ushtarit që po vdes. Ai është i ndërgjegjshëm se me vdekjen e tij do të ndryshojë krejtësisht raporti ekonomik në familje. Ai në Jemenin e Afrikës dhe Kàu i zi në luginën e fshatit e kanë mbajtur gjallë gjer atëherë familjen. Tani ushtari po vdes, ndaj kàu duhet të shitet për të përballuar përkohësisht jetesën. Prandaj dhe vargjet janë të prerë, të kursyer, gati-gati të thatë si një kuitancë, pusullë e shkruar shpejt e shpejt përpara se dora të ngrijë. Dhembja është e fshehur tani. Ajo pikon paksa vetëm tek folja "mbeçë", që përsëritet dy herë dhe të ngjyra e kàut. Kalimthi, gati-gati rastësisht, midis kësaj pusulle ekonomike poeti anonim ka hequr një penel, ku na kujton se objekti i shitjes, kàu, ka ngjyrën e zisë. Nënvizime të tjera s'ka sepse ato janë të panevojshme. Kurse në pjesën e dytë të vjershës dhembja vërshon hapur.
Në pyestë nëna për mua i thoni që u martua.
Vargjet kanë një brengë çjerrëse, por të tërthortë, të përzier me ironi, me një nënqeshje të ftohtë, tamam nënqeshje të vdekuri. Ç'mund të kishte ëndërruar më tepër një nënë shqiptare, që ka djalin ushtar në Jemen, veçse martesën e tij dhe ç'mund të ish më e kundërt se martesa se kjo shkretëtirë shterpë arabike, ku s'ka as hije, as drurë, pa le dasmë dhe riptodhim njerëzor. Në këtë përplasje të ëndrrës me realitetin qëndron tragjedia. Dhe ushtari vazhdon amanetin, ose më saktë antiamanetin e tij duke nisur çdo rrjesht me fjalët dërrmuese "në pyestë". Në qoftë se nëna do të kërkojë hollësira për dasmën e tij, atëherë përse tjetër mund të pyesë veçse për nusen, për kalin, për krushqit? Dhe ushtari i jep përgjigje për të tria:
Në pyestë se ç'grua mori Tre plumba te kraharori,
Dhe tani që nëna e mori vesh të vërtetën, le ta pijë kupën e helmit deri në fund, le të marrë vesh cili qe kali i dhëndërisë dhe cilët qenë krushqit e tij.
Në pyestë se ç'kalë hypi Atje tek hypën meiti.
Dhe ja fundi i gjithçkaje dhe fundi i këngës:
Në pyestë se ç'krushq i vanë Sorrat e korbat që e hanë.
Ata qe e dinë ç'është dasma shqiptare me nusen e bardhë si të qendisur me brymë e argjend, me veshjen e dasmorëve plot fustanella e mëngore e qeleshe të bardha gjithashtu, me orizin, kuajt, muzikat, këngët kristaline, vetëm ata mund ta marrin me mend se çdo të thotë që në vend të këtyre krushqëve e dasmorëve rrezëllonjës të jenë një grumbull korbash me krokamë.
Në këtë këngë flitet për vdekjen, por vdekja s'përmendet. Përkundërazi sundojnë fjalët martesë, grua, kalë, krushq. Ceremonia e dasmës dhe vdekjes janë të shkrira si në një plan të dyzuar. Dhe çuditërisht mbi "humorin e zi" sundon dasma. Me gjenialitet poeti anonim e ka ndriçuar zinë me dritë, për ta bërë jo më të lehtë, por më të përzishme. Nga drita dhe bardhësia dhembja është dyfishuar, trefishuar dhe kryesorja gjithçka është bërë më e vërtetë. Sikur të kishte mundësi që të krijohej një anketë me gjithë nënat shqiptare që kanë qarë djemtë e pamartuar, do të dilte se parafytyrimi i dasmës që nuk u bë, midis zisë dhe vdekjes, ka qenë me siguri më i përgjithshmi te ato. Përse i përket vendit ku mund të jetë krijuar kënga, në truallin brenda kufijve apo Jemenin e largët, apo në hapësirën midis Jemenit dhe Shqipërisë, kjo është vështirë të gjendet. Natyrisht, është më e besueshme që kënga të jetë e krijuar këtu, po s'përjashtohet mundësia që të jetë lindur edhe atje. Më tepër ka mundësi që pjesa e parë e këngës, ku flitet për shitjen e kàut të zi, të jetë krijuar në Jemen, kurse pjesa e dytë, ajo e dasmës makabre, në Shqipëri dhe koha i ka bashkuar vetvetiu të dyja. Te kjo hamendje të çon vetë përmbajtja e tekstit. Në pjesën e parë sundon zëri i ushtarit, brenga e tij, halli ekonomik. Në pjesën e dytë, pavarësisht se vazhdon të flasë ushtari, sundon dhembja e të tjerëve, kryesihst e nënës, për vdekjen e ushtarit. Në pjesën e parë halli ekonomik e superon dhembjen e vdekjes së njeriut, ndaj është më e besueshme që kjo pjesë të jetë krijuar prej ushtarëve shqiptarë në Jemen.
Kurse në pjesën e dytë dhembja e vdekjes së njeriut e superon anën ekonomike, ndaj kjo pjesë mund të jetë krijuar në Shqipëri. Sepse s'ka se si të mendohet që njerëzit këtu, kryesisht nëna, pavarësisht nga mjerimi ekonomik, të fillonin këngën e trishtueshme pikërisht me shitjen e Kàut. Me një fjalë, në qoftë se vazhdojmë pandehmat, në secilën pjesë, secila palë mendon për tjetrën dhe jo për vetveten. Megjithatë s'përjashtohet mundësia që ky lloj arsyetimi mund të jetë paksa metafizik, po të kemi parasysh se mekanizmi poetik popullor është tepër i komplikuar dhe ai ka aftësi të habitshme për të shkrirë kohërat, hapësirat dhe zëra brezash të tërë njerëzorë në poemat e tij. Kështu ka ndodhur ndoshta edhe me këngën e Urës së Qabesë. Kjo këngë ka vetëm 12 rrjeshta.
Në qoftë se ndonjë ditë popujt që kanë vuajtur dikur nën sundimin otoman, do të binin në marrëveshje për të ngritur një monument të përbashkët për kujtim të miliona bijëve të tyre të vdekur gjatë shërbimit ushtarak në ushtrinë shumëkobëshe osmane, vështirë se mund të gjendet një tekst më universal për t'u gdhendur mbi këtë monument se kënga shqiptare e Urës së Qabesë.
Analizë nga Ismail Kadare
Përtej Urës së QabesëFalëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.
Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.
Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,
Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.
Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.
Qarkullimi i këngës popullore shqiptare nëpër truallin perandorak osman, është një dukuri e mahnitshme. E thjeshtë si një lule e egër, me një tekst të kursyer prej shtatë-tetë rrjeshtash, e pajisur me melodi gjithashtu të thjeshtë dhe disa herë me një skicë lëvizjesh për valle disi të papritur, e vetme midis propagandës zyrtare, pasthirrmave, bejteve, ekstazës fetare, e huaj, e pangjashme me to, gjithsesi e çuditshme, - kjo këngë vërtitej midis kësaj bote mistike, pa u përçudnuar aspak prej saj. Që nga kufijtë e largët perandorakë ajo udhëtonte drejt truallit lindor, Shqipërisë ose që nga Shqipëria nisej drejt kufijve më të largët. Vetë fakti që e bënte lirisht këtë udhë tregon se ç'kockë e patretshme ishte ajo për makinën shkombtarizuese otomane dhe me ç'brumë të pavdekshëm që ngjizur. Siç thotë studiuesi ynë V. Sejko për këngët e largimit, ato ishin "këngë të vjetra shqiptare, që luftërat dhe rrebeshet kanë marrë nëpër këmbë e përplasur vend e pavend ashtu si rrungaja kur merr përpara lymin e arave që gërryen". Në këngët e largimit, ato të mërgimit ushtarak (të nizamëve), janë ndër më të bukurat. Sipas shembullit të gjithë sistemit poetik popullor ato gjithashtu janë të plota në vetvete, një ushtarologji e vërtetë ku gjendet gjithçka që ka të bëjë me shërbimin e detyruar ushtarak duke u nisur nga shpallja e dekretit për mobilizimin, zyrat e rekrutimit, ndarja me të afërmit e nisja e rekrutëve dhe gjer te buka e kazermës, stërvitjet në rërat e përvëluara të Arabistanit dhe vdekja larg. Kjo enciklopedi e tërë dhimbjesh, kurorëzohet përzishëm me këngën e Urës së Qabesë, pa dyshim më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore botërore në përgjithësi. Teksti i saj i thjeshtë përbëhet nga fjalët e një ushtari që po jep shpirt diku në rërat arabike, pranë Urës së Qabesë, siç e tregon shkurt fillimi i vjershës.
Mbeçë, more shokë, mbeçë Përtej Urës së Qabesë
(A nuk është përtej jetës, në zonën e vdekjes, kjo "përtej Urës së Qabesë"?) Në dy rrjeshtat që pasojnë ka në njërin një dëshirë, në tjetrin një porosi:
Falëm me shëndet nënesë, Kàun e zi le ta shesë.
Pra në pjesën e parë të këngës kemi një ushtar që po vdes, një nënë që po e pret mijëra kilometra larg dhe një kà të zi, që duhet të shitet menjëherë. Kjo shitje është porosia e parë e ushtarit që po vdes. Ai është i ndërgjegjshëm se me vdekjen e tij do të ndryshojë krejtësisht raporti ekonomik në familje. Ai në Jemenin e Afrikës dhe Kàu i zi në luginën e fshatit e kanë mbajtur gjallë gjer atëherë familjen. Tani ushtari po vdes, ndaj kàu duhet të shitet për të përballuar përkohësisht jetesën. Prandaj dhe vargjet janë të prerë, të kursyer, gati-gati të thatë si një kuitancë, pusullë e shkruar shpejt e shpejt përpara se dora të ngrijë. Dhembja është e fshehur tani. Ajo pikon paksa vetëm tek folja "mbeçë", që përsëritet dy herë dhe të ngjyra e kàut. Kalimthi, gati-gati rastësisht, midis kësaj pusulle ekonomike poeti anonim ka hequr një penel, ku na kujton se objekti i shitjes, kàu, ka ngjyrën e zisë. Nënvizime të tjera s'ka sepse ato janë të panevojshme. Kurse në pjesën e dytë të vjershës dhembja vërshon hapur.
Në pyestë nëna për mua i thoni që u martua.
Vargjet kanë një brengë çjerrëse, por të tërthortë, të përzier me ironi, me një nënqeshje të ftohtë, tamam nënqeshje të vdekuri. Ç'mund të kishte ëndërruar më tepër një nënë shqiptare, që ka djalin ushtar në Jemen, veçse martesën e tij dhe ç'mund të ish më e kundërt se martesa se kjo shkretëtirë shterpë arabike, ku s'ka as hije, as drurë, pa le dasmë dhe riptodhim njerëzor. Në këtë përplasje të ëndrrës me realitetin qëndron tragjedia. Dhe ushtari vazhdon amanetin, ose më saktë antiamanetin e tij duke nisur çdo rrjesht me fjalët dërrmuese "në pyestë". Në qoftë se nëna do të kërkojë hollësira për dasmën e tij, atëherë përse tjetër mund të pyesë veçse për nusen, për kalin, për krushqit? Dhe ushtari i jep përgjigje për të tria:
Në pyestë se ç'grua mori Tre plumba te kraharori,
Dhe tani që nëna e mori vesh të vërtetën, le ta pijë kupën e helmit deri në fund, le të marrë vesh cili qe kali i dhëndërisë dhe cilët qenë krushqit e tij.
Në pyestë se ç'kalë hypi Atje tek hypën meiti.
Dhe ja fundi i gjithçkaje dhe fundi i këngës:
Në pyestë se ç'krushq i vanë Sorrat e korbat që e hanë.
Ata qe e dinë ç'është dasma shqiptare me nusen e bardhë si të qendisur me brymë e argjend, me veshjen e dasmorëve plot fustanella e mëngore e qeleshe të bardha gjithashtu, me orizin, kuajt, muzikat, këngët kristaline, vetëm ata mund ta marrin me mend se çdo të thotë që në vend të këtyre krushqëve e dasmorëve rrezëllonjës të jenë një grumbull korbash me krokamë.
Në këtë këngë flitet për vdekjen, por vdekja s'përmendet. Përkundërazi sundojnë fjalët martesë, grua, kalë, krushq. Ceremonia e dasmës dhe vdekjes janë të shkrira si në një plan të dyzuar. Dhe çuditërisht mbi "humorin e zi" sundon dasma. Me gjenialitet poeti anonim e ka ndriçuar zinë me dritë, për ta bërë jo më të lehtë, por më të përzishme. Nga drita dhe bardhësia dhembja është dyfishuar, trefishuar dhe kryesorja gjithçka është bërë më e vërtetë. Sikur të kishte mundësi që të krijohej një anketë me gjithë nënat shqiptare që kanë qarë djemtë e pamartuar, do të dilte se parafytyrimi i dasmës që nuk u bë, midis zisë dhe vdekjes, ka qenë me siguri më i përgjithshmi te ato. Përse i përket vendit ku mund të jetë krijuar kënga, në truallin brenda kufijve apo Jemenin e largët, apo në hapësirën midis Jemenit dhe Shqipërisë, kjo është vështirë të gjendet. Natyrisht, është më e besueshme që kënga të jetë e krijuar këtu, po s'përjashtohet mundësia që të jetë lindur edhe atje. Më tepër ka mundësi që pjesa e parë e këngës, ku flitet për shitjen e kàut të zi, të jetë krijuar në Jemen, kurse pjesa e dytë, ajo e dasmës makabre, në Shqipëri dhe koha i ka bashkuar vetvetiu të dyja. Te kjo hamendje të çon vetë përmbajtja e tekstit. Në pjesën e parë sundon zëri i ushtarit, brenga e tij, halli ekonomik. Në pjesën e dytë, pavarësisht se vazhdon të flasë ushtari, sundon dhembja e të tjerëve, kryesihst e nënës, për vdekjen e ushtarit. Në pjesën e parë halli ekonomik e superon dhembjen e vdekjes së njeriut, ndaj është më e besueshme që kjo pjesë të jetë krijuar prej ushtarëve shqiptarë në Jemen.
Kurse në pjesën e dytë dhembja e vdekjes së njeriut e superon anën ekonomike, ndaj kjo pjesë mund të jetë krijuar në Shqipëri. Sepse s'ka se si të mendohet që njerëzit këtu, kryesisht nëna, pavarësisht nga mjerimi ekonomik, të fillonin këngën e trishtueshme pikërisht me shitjen e Kàut. Me një fjalë, në qoftë se vazhdojmë pandehmat, në secilën pjesë, secila palë mendon për tjetrën dhe jo për vetveten. Megjithatë s'përjashtohet mundësia që ky lloj arsyetimi mund të jetë paksa metafizik, po të kemi parasysh se mekanizmi poetik popullor është tepër i komplikuar dhe ai ka aftësi të habitshme për të shkrirë kohërat, hapësirat dhe zëra brezash të tërë njerëzorë në poemat e tij. Kështu ka ndodhur ndoshta edhe me këngën e Urës së Qabesë. Kjo këngë ka vetëm 12 rrjeshta.
Në qoftë se ndonjë ditë popujt që kanë vuajtur dikur nën sundimin otoman, do të binin në marrëveshje për të ngritur një monument të përbashkët për kujtim të miliona bijëve të tyre të vdekur gjatë shërbimit ushtarak në ushtrinë shumëkobëshe osmane, vështirë se mund të gjendet një tekst më universal për t'u gdhendur mbi këtë monument se kënga shqiptare e Urës së Qabesë.
Analizë nga Ismail Kadare
No comments:
Post a Comment