Nuk do të merrja guximin ti shkruaja këto radhë në rast se libri i të nderuarit, historianit Kristo Frashëri “Historia e Qytetërimit Shqiptar”, nuk do të mbante siglën e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, kuvendit të shkencëtarëve shqip folës.
Shqetësimi im qytetar është vetëm për paragrafët e parë të librit (2,4,5) ku flitet mbi origjinën e shqiptarëve dhe ilirëve, për pellazgët; dhe për këto dua të shpreh disa mendime.
Për të qenë në akord me tekstin po ndjek renditjen e tij. Nuk më duket fort i qëlluar mendimi i shprehur në tekst,se Akejtë, Trakët, Dorët dhe Ilirët kanë ardhur duar duar, njëri pas tjetrit në gadishullin Ballkanik, dhe për më tepër me këtë renditje. Më duket pasaktësi shkencore që Akejtë identifikohen me të ashtuquajturit grekë, dhe që këta të fundit formuan etnosin Helen.
Nëqoftëse me grekë do të kuptojmë ata që në “Iliadë” konsiderohen si dhunuesit e Trojës, atëherë atje Omeri përmend disa fise,Argejtë, Akejtë dhe Danajtë; ndërkohë që nga pikëpamja historike edhe këta nuk janë grekët e vërtetë. Ata janë GRAITË, të cilët romakët i quajtën GRAECI, dhe që në fakt janë një fis pellazg që banonte në Thesali.
Në vija të trasha, krijuesit e të vetëquajturit etnos helen, janë popullatat e mëdha të Jonianëve, Eolianëve, Danajve dhe Dorianëve; dhe nëqoftëse për dy të parët mendohet se janë autoktonë, për dy të fundit thuhet se janë ardhës; dhe për më tepër nga deti dhe jo nga toka, nga Jugu dhe jo nga Veriu.
Gjithashtu, për hir të saktësisë shkencore, helenët asnjëherë dhe në të gjithë historinë e tyre, nuk kanë përbërë një etnos, ose kombësi.
Helenët historikisht, që nga lashtësia e këndej, kanë qenë një bashkësi kulturore dhe kaq; dhe pas shekullit të XI, edhe një bashkësi fetare e krishterë. KISHA lindore arriti ta sendërtojë helenizmin në popullata dhe territore shtetformuese në shekullin e XIX me ndihmën e shteteve europiane, të cilat krijuan një shtet të krishterë.
Megjithëse (i detyruar nga renditja e librit) shprehjen e këtyre shqetësimeve e nisa nga një problem anësor (për të ashtuquajturit grekë dhe për të vetëquajturit helenë); pasi dua të flas për pellazgët, ose me saktë për të parët e racës tonë.
Por më lë një shije jo të mirë aludimi (siç thuhet në libër), se këta greko-helenë, akejtë dhe dorët qenkërkan ardhësit e parë në Ballkan dhe gjyshërit tanë Ilirët kanë ardhur pas tyre, aty nga fundi dhe zunë trojet që mbetën pa u zënë nga të parët. Për mendimin tim popujt e lashtë të Ballkanit si Trakët, Getët, Dardanët, Dakët, Grekët,Tesprotët,Argasit,T
Kjo ka ndodhur edhe me Ilirët. Ata ishin vendas dhe duke krijuar etnotipin e tyre, morën këtë emër për tu dalluar nga sivëllezërit e tyre të një race dhe të një gjuhe, por me dialekte të ndryshme. Ilirët u shtrinë deri në Europën Qendrore, jashtë territoreve të Ballkanit të sotëm, dhe nëqoftëse ata bënë lëvizje nga malet Karpate në malet Ballkan (nënkupto nga Europa Qendrore në gadishullin Ballkanik) dhe anasjelltas; kjo nuk do të thotë aspak se ata ishin ardhës në territoret ku vendoseshin rishtas. Kudo që të lëviznin, ata lëviznin si në shtëpinë e tyre. Nëqoftëse ne shqiptarët rrjedhim nga Ilirët e Jugut (ashtu si popujt gjermanikë nga nga Ilirët e Europës Qëndrore dhe Sakset Skithiane), kjo vjen për arsyen e thjeshtë se Ilirët e tjerë u sllavizuan (minimalisht në gjuhë). Në këtë kontekst, mendimi se Ilirët asimiluan popullatat ekzistuese në Ballkanin e Lashtë është i pasaktë, për arsyen e thjeshtë se ata nuk mund të asimilonin vetveten; ose për të qenë më të saktë, një popullsi që kishte të njëjtën gjuhë, të njëjtën kulturë, të njëjtat tradita dhe zakone.
Ilirët janë gjyshërit e shqiptarëve, po kush janë stërgjyshërit tanë?
Mund të themi se janë Pellazgët. Por teksti na kufizon. Ai thotë se në veri Ilirët gjetën popullata të lashta të grupit Ballkano-Danubian, të cilat nuk identifikohen me pellazgët. Në jug (thotë teksti) ata u përzien me Pellazgët. Pra sipas tekstit Ilirët dhe Pellazgët ishin popuj të ndryshëm, të cilët dalloheshin nga njëri tjetri. Kjo del nga fjala “përzierje”, e cila nënkupton bashkimin dhe shkrirjen e dy gjërave të ndryshme nga njëra tjetra. Për analogji, kjo është njësoj si të thuash se ne shqiptarët jemi të ndryshëm nga ilirët, dhe ne jemi “përzier” me ilirët.
Shtrohet pyetja, kush janë pellazgët, ku shtriheshin ata, çfarë gjuhe flisnin?! A është emërtimi “Pellazg” i një natyre me emërtimin “Ilir”? Pra a është ai një mbiemër përcaktor i popullatave që ishin të një race, e të një gjuhe por me emra dhe dialekte të ndryshme? Pellazgët kanë banuar vetëm në gadishullin Ballkanik, apo janë shtrirë edhe në Azi të Vogël, Kaukaz, gadishulli Apenin, gadishulli Iberik, Azinë Qendrore dhe Jugperëndimore, Afrikën Veriore dhe në të gjithë Europën?! Apo “Pellazgët” ishin popujt në jug të gadishullit Ballkanik, të cilët e morën këtë emër nga ata që u vetëquajtën helenë, për tu dalluar nga vendësit; apo (pellazgët) kështu e quanin veten e tyre edhe më parë?!
Mbase prurjet e popullatave me prejardhje semito-egjyptiane (Të cilat prunë me vete në gadishullin Ballkanik dhe ishujt e Egjeut kulturën, zakonet, traditat dhe gjuhën e tyre sëbashku me erën e ngrohtë të shkretëtirës), quajtën pellazgë popullatat që gjetën në territoret ku u vendosën vetë, dhe ato që ishin kufitarë me ta, pa u shtrirë më tej. Kjo është krejt pa rëndësi. Raca prej nga vijmë ne, gjithmonë ka qenë tolerante ndaj emrave që i kanë vendosur të tjerët, apo i ka vendosur vetë vetes. Ashtu si ka qenë tolerante ndaj mbulesave fetare. Ky indiferentizëm shpërfillës lidhet me atë që kjo racë ka qenë e vetëdijshme, se atë asnjëherë nuk mund ta zhbënin emrat e ndryshëm; apo petkat fetare, të cilat i ka veshur dhe i ka çveshur sipas motit, acareve dhe zhegut të historisë në shekuj. Fakti që të ashtuquajturit “Pellazgë” kanë banuar vetëm në jug të gadishullit Ballkanik dhe ishujt e Egjeut e të Mesdheut; apo janë shtrirë në të gjithë Europën, në Afrikën e Veriut dhe Azinë Qëndrore, Jugore, JP e Perëndimore, nuk ndryshon asgjë.
Ndoshta edhe këto popuj janë quajtur Pellazgë, por ky mbiemër ka humbur, ose është lënë në haresë; dhe nëqoftëse ka mbetur vetëm për ata që banonin në jug të Ballkanit, kjo mund të jetë edhe për faktin se ndoshta vetëm për ata mund të jetë shkruar nga të lashtët (historianët helenë të antikitetit), dhe e shkruara mbetet.
Popullatat të cilat kanë banuar në të gjitha këto territore (që u përmendën më sipër), të cilat disa studiues i emërtojnë “Proto Indo-Europiane”, kanë folur të njëjtën gjuhë, dhe duke rrjedhur nga e njëjta racë, kanë pasur edhe zakone, tradita dhe kulturë të përbashkët; dhe ajo që është më e rëndësishmja është se edhe i kanë këmbyer këto me njëra-tjetrën pa asnjë lloj kompleksi.
Kështu nëqoftëse Iberëve do tu vendosnim mbiemrin ose cilësorin “Pellazg”, apo do ti quanim thjesht Iberë, nuk ndryshon asgjë. Kjo është njësoj si Dardanëve tu vendosnim mbiemrin Ilirë, apo ti quanim thjesht me emrin Dardanë.
Një gjë është e rëndësishme dhe që duhet nënvizuar se Atlantidët, Albanët (bëhet fjalë për ata Kaukazianë dhe ishullorë britanikë), Keltët, Iberët, Ligurët, Sardët, Sikanët, Kalabrët,Umbrët, Tirrenët, Oskët, Latinët, Enetët, Venetët, Etruskët, Mesapët, Japigët, Dakët, Getët, Skithët, Baltët, Mizët, Paionët, Dardanët, Tesprotët, Argasit, Tesalasit, Jonianët, Arkadianët, Qipriotët, Minoianët, Mikenasit, Liqjanët, Frigjianët, Lelegët, Karianët, Hititët, Sumerianët, Asirianët, Kananitët (Fenikasit) dhe Hiksosit etj. Të gjithë këta kanë qenë popuj,të cilët deri më sot historia i mban për popuj të ndryshëm; në të vërtetë kanë rrjedhur nga e njëjta racë, kanë folur të njëjtën gjuhë por me dialekte të ndryshme, të cilët ndonjëherë janë dalluar dhe veçuar aq shumë, sa që janë dukur edhe si gjuhë të ndryshme. Për rrjedhojë kjo ka krijuar përshtypjen se kemi të bëjmë me popuj të ndryshëm.
Ashtu siç gjejmë sot mbetjet e kulturës materiale të këtyre popujve në territoret ku ata kanë banuar; po ashtu gjenden sot mbetjet e gjuhës së tyre në të folmen e popujve (të cilët me të drejtë sot identifikohen si kombe të ndryshëm) që i banojnë sot këto territore.
Një çështje tjetër e rëndësishme, ku teksti përhap mjegull, mendoj se është edhe trajtimi që i bëhet kolonive helene në Iliri. Që në fillim, nuk do të isha i mendimit që kolonitë helene janë krijuar në brigjet e Ilirisë (dhe jo të Shqipërisë,siç thuhet në tekst) nëpërmjet pushtimit. Lufta edhe mund të jetë përdorur në ndonjë rast, por e përgjithshmja është; se këta të ashtuquajtur kolonistë helenë duhet të kenë ardhur pa lufte, ata janë pranuar miqësisht nga vendasit si “jabanxhinj”. Këta kolonistë kanë qenë kryesisht tregtarë dhe zejtarë. Edhe nëqoftëse do të pranonim se një grusht kolonistësh i kanë pushtuar këto qytete ose territore; ata nuk do të mund ti mbanin dot ato për një kohë të gjatë, sepse vendësit me ndihmën e vëllezërve të tyre të prapatokës, do ti kishin hedhur në det miqtë e paftuar. Si një argument në këtë drejtim, mund të sillet edhe fakti, se sunduesit e këtyre qyteteve ishin me prirje monarkike; ndërkohë që kolonët duke qenë se bënin pjesë në shtresat e ulëta të shoqërisë (demosi,tregtarë dhe zejtarë), si dhe fakti që vinin nga qytete ku sundonte demokracia; automatikisht do të ishin me prirje demokratike. Mbi bazën e kësaj logjike mbetet që sunduesit e këtyre qyteteve të ishin vendës dhe për Epidamnin kjo është e dokumentuar nga lufta që u zhvillua aty. Në këtë luftë Ilirët autoktonë aristokratë të qytetit, me ndihmën e vëllezërve të tyre Taulantë të prapatokës, rivendosën me dhunë të drejtat e tyre duke shtypur revoltën e kolonëve helenë dhe bashkëpunëtorëve të tyre nga shtresat popullore qytetare autoktone ilire (banuese në këtë qytet). Kjo vërteton më së mirë atë që këto qytete janë drejtuar dhe sunduar dhe banuar nga vendësit Ilirë, ku kolonistët helenë kanë qenë minoritet dhe bënin pjesë në shtresat e dorës së dytë të shoqërisë së tyre. Edhe nëqoftëse do të flitet për shkrime të gjetura në greqisht, apo në latinisht në këto qytete; këto nuk përcaktojnë etninë e këtyre qyteteve; pasi këto ishin gjuhë ndërkombëtare (dhe për më tepër shkruheshin), dhe një qytet metropol dhe kozmopolit në atë kohë do të ishte i vdekur pa këto gjuhë. Kjo nuk ka përjashtuar faktin që në këto qytete ka pasur shkrime në Ilirisht, por me alfabet grek ose latin.
Nuk jam i mendimit se emrin EPIDAMN të qytetit e kanë vendosur kolonët helenë (siç thuhet në tekst). Ai është emri që i kanë vendosur vendësit qytetit të tyre. Ndoshta ky qytet ishte sipër në kodër. Ndoshta nga zhvillimi që mori,tregtia,porti, ai polli nden vetë edhe birin e vet DYRRAHUN. Ndoshta,kjo pjesë e poshtme u quajt nga vendësit DY-RRAH, sepse për çudi ai ndodhet midis dy rraheve (rrëzë kodrat, ku është edhe qyteti i sotëm Durrësi). “Rrah” në shqip quhet një vend në faqe, ose rrëzë kodrave a malit i shpyllëzuar, ose faqe diellit. Meqënëse Dyrrahu ishte qytet-port (kundrejt Epidamnit që ishte qytet-kala), gjetja e gjurmëve të portit nga arkeologët në kohën e sotme do të sqarojë shumë gjëra. Ndërsa, po të bënim një përpjekje për të shpjeguar edhe emrin EPIDAMN me anë të shqipes, trashëgimtarë e drejtpërdrejtë e ilirishtes; atëherë do të zgjidhej edhe enigma e emrit të dyfishtë, që mbart ky qytet.
“Ep” në shqip do të thotë jep, por përdoret edhe në kuptimin epme (më jep mua). “Dhashë” ose “Dhashtë”në shqip përdoret në shumës të kohës së shkuar “Dhamë”, në toskërisht përdoret edhe “Dhamnë”; njësoj si fjalët “bëhet” dhe “bënet” që kanë të njëjtin kuptim. Atëherë një qytet në një pikë strategjike në detin Jon, siç ishte Epidamni në lashtësi; ku lidhej Lindja me Perëndimin (gjë që më vonë e vërtetoi edhe ndërtimi i rrugës Egnatia) detyrimisht do të ishte edhe një qendër tregtie, ku merrej dhe jipej. EP(më) dhe I D(H)AMNË, ku gërma “H” gjatë kohës mund të ketë humbur dhe rezultati del EP-I-DAMNË. Analog mund të jetë arsyetimi si për qytetin tjetër bregdetar dhe tregtar të Mesdheut, koloninë fenikase, Marsile (MARR + SILLE). Por për këto shpjegime fjalën e fundit duhet ta thonë gjuhëtarët. Për mendimin tim, kemi të bëjmë me një qytet por me emërtim të dyfishtë, dhe kjo lidhet me fazat e ndryshme të zhvillimit të tij; ku më i vjetër në moshë është Epidamni pasi lidhet me fazën e parë të tij, kur qyteti ishte në kodër; dhe më pas me shtimin e tij ai doli jashtë mureve dhe u zhvillua poshtë, rrëzë kodrave e pranë portit, dhe kjo pjesë e qytetit mori një emërtim të ri Dyrrah; duke zbehur dhe errësuar shkëlqimin e të parit. Pasojë e kësaj është edhe fakti, që emri i dytë Dyrrah mbeti më vonë edhe si emër qytetit. Ndoshta kjo mund të lidhet edhe me pushtuesit romakë.
Gjithashtu në tekst thuhet që Bylysi dhe Amantia qenkërkan koloni greke bija! Kjo më duket një çudi e madhe. Të paktën deri më sot këtë gjë e dëgjojmë për herë të parë. Historikisht këto dy qytete kanë qenë edhe jashtë Lidhjes Molose, pra nuk kanë bërë pjesë në atë që në lashtësi quhej Epir, dhe jo më të ishin koloni helene bija.
Me që po flitet për kolonitë, me këtë rast mund të bëhet edhe një paralele midis qyteteve ilire të ashtuquajtur koloni helene (vendndodhja e të cilave është në bregdet) dhe vetë qyteteve-shtete helene si Athina, Korinti, Sparta etj, të cilat çuditërisht janë të ngritura në buzë të detit, me përjashtim të Tebës. Këtu, me këtë rast, na lind një e drejtë që të shtrojmë pyetjen:
A mos vallë edhe vetë qytetet-shtete të Greqisë së lashtë kanë qenë koloni të popujve të tjerë? Si shembull po ja fusim kot, të popujve të detit. Apo mos vallë kanë qenë koloni të Egjyptianëve dhe Semito-Fenikasve? Dhe të mos futemi më thellë, pasi të gjitha të ashtuquajturat koloni helene në Italinë e Jugut (Siçili,Sardenja etj) dhe në të gjithë bregun verior të detit Mesdhe; para se të emërtoheshin koloni helene kanë qenë më parë koloni të popujve të detit, Hiksosve dhe Kananiteve (të ashtuquajtur fenikas nga helenet).
Të tilla kanë qenë Marsilja dhe Kartagjena. Dhe dëshiroj t,ju bëj me dije se Hiksosit dhe Kananitet e famshëm janë sivëllezër të Pellazgëve.
Besnik Imeri, G. Ballkan
Sot propaganda antishqiptare ka evoluar dhe flet shqip. (S.I)
Kristo Frashëri
Shqetësimi im qytetar është vetëm për paragrafët e parë të librit (2,4,5) ku flitet mbi origjinën e shqiptarëve dhe ilirëve, për pellazgët; dhe për këto dua të shpreh disa mendime.
Për të qenë në akord me tekstin po ndjek renditjen e tij. Nuk më duket fort i qëlluar mendimi i shprehur në tekst,se Akejtë, Trakët, Dorët dhe Ilirët kanë ardhur duar duar, njëri pas tjetrit në gadishullin Ballkanik, dhe për më tepër me këtë renditje. Më duket pasaktësi shkencore që Akejtë identifikohen me të ashtuquajturit grekë, dhe që këta të fundit formuan etnosin Helen.
Nëqoftëse me grekë do të kuptojmë ata që në “Iliadë” konsiderohen si dhunuesit e Trojës, atëherë atje Omeri përmend disa fise,Argejtë, Akejtë dhe Danajtë; ndërkohë që nga pikëpamja historike edhe këta nuk janë grekët e vërtetë. Ata janë GRAITË, të cilët romakët i quajtën GRAECI, dhe që në fakt janë një fis pellazg që banonte në Thesali.
Në vija të trasha, krijuesit e të vetëquajturit etnos helen, janë popullatat e mëdha të Jonianëve, Eolianëve, Danajve dhe Dorianëve; dhe nëqoftëse për dy të parët mendohet se janë autoktonë, për dy të fundit thuhet se janë ardhës; dhe për më tepër nga deti dhe jo nga toka, nga Jugu dhe jo nga Veriu.
Gjithashtu, për hir të saktësisë shkencore, helenët asnjëherë dhe në të gjithë historinë e tyre, nuk kanë përbërë një etnos, ose kombësi.
Helenët historikisht, që nga lashtësia e këndej, kanë qenë një bashkësi kulturore dhe kaq; dhe pas shekullit të XI, edhe një bashkësi fetare e krishterë. KISHA lindore arriti ta sendërtojë helenizmin në popullata dhe territore shtetformuese në shekullin e XIX me ndihmën e shteteve europiane, të cilat krijuan një shtet të krishterë.
Megjithëse (i detyruar nga renditja e librit) shprehjen e këtyre shqetësimeve e nisa nga një problem anësor (për të ashtuquajturit grekë dhe për të vetëquajturit helenë); pasi dua të flas për pellazgët, ose me saktë për të parët e racës tonë.
Por më lë një shije jo të mirë aludimi (siç thuhet në libër), se këta greko-helenë, akejtë dhe dorët qenkërkan ardhësit e parë në Ballkan dhe gjyshërit tanë Ilirët kanë ardhur pas tyre, aty nga fundi dhe zunë trojet që mbetën pa u zënë nga të parët. Për mendimin tim popujt e lashtë të Ballkanit si Trakët, Getët, Dardanët, Dakët, Grekët,Tesprotët,Argasit,T
Kjo ka ndodhur edhe me Ilirët. Ata ishin vendas dhe duke krijuar etnotipin e tyre, morën këtë emër për tu dalluar nga sivëllezërit e tyre të një race dhe të një gjuhe, por me dialekte të ndryshme. Ilirët u shtrinë deri në Europën Qendrore, jashtë territoreve të Ballkanit të sotëm, dhe nëqoftëse ata bënë lëvizje nga malet Karpate në malet Ballkan (nënkupto nga Europa Qendrore në gadishullin Ballkanik) dhe anasjelltas; kjo nuk do të thotë aspak se ata ishin ardhës në territoret ku vendoseshin rishtas. Kudo që të lëviznin, ata lëviznin si në shtëpinë e tyre. Nëqoftëse ne shqiptarët rrjedhim nga Ilirët e Jugut (ashtu si popujt gjermanikë nga nga Ilirët e Europës Qëndrore dhe Sakset Skithiane), kjo vjen për arsyen e thjeshtë se Ilirët e tjerë u sllavizuan (minimalisht në gjuhë). Në këtë kontekst, mendimi se Ilirët asimiluan popullatat ekzistuese në Ballkanin e Lashtë është i pasaktë, për arsyen e thjeshtë se ata nuk mund të asimilonin vetveten; ose për të qenë më të saktë, një popullsi që kishte të njëjtën gjuhë, të njëjtën kulturë, të njëjtat tradita dhe zakone.
Ilirët janë gjyshërit e shqiptarëve, po kush janë stërgjyshërit tanë?
Mund të themi se janë Pellazgët. Por teksti na kufizon. Ai thotë se në veri Ilirët gjetën popullata të lashta të grupit Ballkano-Danubian, të cilat nuk identifikohen me pellazgët. Në jug (thotë teksti) ata u përzien me Pellazgët. Pra sipas tekstit Ilirët dhe Pellazgët ishin popuj të ndryshëm, të cilët dalloheshin nga njëri tjetri. Kjo del nga fjala “përzierje”, e cila nënkupton bashkimin dhe shkrirjen e dy gjërave të ndryshme nga njëra tjetra. Për analogji, kjo është njësoj si të thuash se ne shqiptarët jemi të ndryshëm nga ilirët, dhe ne jemi “përzier” me ilirët.
Shtrohet pyetja, kush janë pellazgët, ku shtriheshin ata, çfarë gjuhe flisnin?! A është emërtimi “Pellazg” i një natyre me emërtimin “Ilir”? Pra a është ai një mbiemër përcaktor i popullatave që ishin të një race, e të një gjuhe por me emra dhe dialekte të ndryshme? Pellazgët kanë banuar vetëm në gadishullin Ballkanik, apo janë shtrirë edhe në Azi të Vogël, Kaukaz, gadishulli Apenin, gadishulli Iberik, Azinë Qendrore dhe Jugperëndimore, Afrikën Veriore dhe në të gjithë Europën?! Apo “Pellazgët” ishin popujt në jug të gadishullit Ballkanik, të cilët e morën këtë emër nga ata që u vetëquajtën helenë, për tu dalluar nga vendësit; apo (pellazgët) kështu e quanin veten e tyre edhe më parë?!
Mbase prurjet e popullatave me prejardhje semito-egjyptiane (Të cilat prunë me vete në gadishullin Ballkanik dhe ishujt e Egjeut kulturën, zakonet, traditat dhe gjuhën e tyre sëbashku me erën e ngrohtë të shkretëtirës), quajtën pellazgë popullatat që gjetën në territoret ku u vendosën vetë, dhe ato që ishin kufitarë me ta, pa u shtrirë më tej. Kjo është krejt pa rëndësi. Raca prej nga vijmë ne, gjithmonë ka qenë tolerante ndaj emrave që i kanë vendosur të tjerët, apo i ka vendosur vetë vetes. Ashtu si ka qenë tolerante ndaj mbulesave fetare. Ky indiferentizëm shpërfillës lidhet me atë që kjo racë ka qenë e vetëdijshme, se atë asnjëherë nuk mund ta zhbënin emrat e ndryshëm; apo petkat fetare, të cilat i ka veshur dhe i ka çveshur sipas motit, acareve dhe zhegut të historisë në shekuj. Fakti që të ashtuquajturit “Pellazgë” kanë banuar vetëm në jug të gadishullit Ballkanik dhe ishujt e Egjeut e të Mesdheut; apo janë shtrirë në të gjithë Europën, në Afrikën e Veriut dhe Azinë Qëndrore, Jugore, JP e Perëndimore, nuk ndryshon asgjë.
Ndoshta edhe këto popuj janë quajtur Pellazgë, por ky mbiemër ka humbur, ose është lënë në haresë; dhe nëqoftëse ka mbetur vetëm për ata që banonin në jug të Ballkanit, kjo mund të jetë edhe për faktin se ndoshta vetëm për ata mund të jetë shkruar nga të lashtët (historianët helenë të antikitetit), dhe e shkruara mbetet.
Popullatat të cilat kanë banuar në të gjitha këto territore (që u përmendën më sipër), të cilat disa studiues i emërtojnë “Proto Indo-Europiane”, kanë folur të njëjtën gjuhë, dhe duke rrjedhur nga e njëjta racë, kanë pasur edhe zakone, tradita dhe kulturë të përbashkët; dhe ajo që është më e rëndësishmja është se edhe i kanë këmbyer këto me njëra-tjetrën pa asnjë lloj kompleksi.
Kështu nëqoftëse Iberëve do tu vendosnim mbiemrin ose cilësorin “Pellazg”, apo do ti quanim thjesht Iberë, nuk ndryshon asgjë. Kjo është njësoj si Dardanëve tu vendosnim mbiemrin Ilirë, apo ti quanim thjesht me emrin Dardanë.
Një gjë është e rëndësishme dhe që duhet nënvizuar se Atlantidët, Albanët (bëhet fjalë për ata Kaukazianë dhe ishullorë britanikë), Keltët, Iberët, Ligurët, Sardët, Sikanët, Kalabrët,Umbrët, Tirrenët, Oskët, Latinët, Enetët, Venetët, Etruskët, Mesapët, Japigët, Dakët, Getët, Skithët, Baltët, Mizët, Paionët, Dardanët, Tesprotët, Argasit, Tesalasit, Jonianët, Arkadianët, Qipriotët, Minoianët, Mikenasit, Liqjanët, Frigjianët, Lelegët, Karianët, Hititët, Sumerianët, Asirianët, Kananitët (Fenikasit) dhe Hiksosit etj. Të gjithë këta kanë qenë popuj,të cilët deri më sot historia i mban për popuj të ndryshëm; në të vërtetë kanë rrjedhur nga e njëjta racë, kanë folur të njëjtën gjuhë por me dialekte të ndryshme, të cilët ndonjëherë janë dalluar dhe veçuar aq shumë, sa që janë dukur edhe si gjuhë të ndryshme. Për rrjedhojë kjo ka krijuar përshtypjen se kemi të bëjmë me popuj të ndryshëm.
Ashtu siç gjejmë sot mbetjet e kulturës materiale të këtyre popujve në territoret ku ata kanë banuar; po ashtu gjenden sot mbetjet e gjuhës së tyre në të folmen e popujve (të cilët me të drejtë sot identifikohen si kombe të ndryshëm) që i banojnë sot këto territore.
Një çështje tjetër e rëndësishme, ku teksti përhap mjegull, mendoj se është edhe trajtimi që i bëhet kolonive helene në Iliri. Që në fillim, nuk do të isha i mendimit që kolonitë helene janë krijuar në brigjet e Ilirisë (dhe jo të Shqipërisë,siç thuhet në tekst) nëpërmjet pushtimit. Lufta edhe mund të jetë përdorur në ndonjë rast, por e përgjithshmja është; se këta të ashtuquajtur kolonistë helenë duhet të kenë ardhur pa lufte, ata janë pranuar miqësisht nga vendasit si “jabanxhinj”. Këta kolonistë kanë qenë kryesisht tregtarë dhe zejtarë. Edhe nëqoftëse do të pranonim se një grusht kolonistësh i kanë pushtuar këto qytete ose territore; ata nuk do të mund ti mbanin dot ato për një kohë të gjatë, sepse vendësit me ndihmën e vëllezërve të tyre të prapatokës, do ti kishin hedhur në det miqtë e paftuar. Si një argument në këtë drejtim, mund të sillet edhe fakti, se sunduesit e këtyre qyteteve ishin me prirje monarkike; ndërkohë që kolonët duke qenë se bënin pjesë në shtresat e ulëta të shoqërisë (demosi,tregtarë dhe zejtarë), si dhe fakti që vinin nga qytete ku sundonte demokracia; automatikisht do të ishin me prirje demokratike. Mbi bazën e kësaj logjike mbetet që sunduesit e këtyre qyteteve të ishin vendës dhe për Epidamnin kjo është e dokumentuar nga lufta që u zhvillua aty. Në këtë luftë Ilirët autoktonë aristokratë të qytetit, me ndihmën e vëllezërve të tyre Taulantë të prapatokës, rivendosën me dhunë të drejtat e tyre duke shtypur revoltën e kolonëve helenë dhe bashkëpunëtorëve të tyre nga shtresat popullore qytetare autoktone ilire (banuese në këtë qytet). Kjo vërteton më së mirë atë që këto qytete janë drejtuar dhe sunduar dhe banuar nga vendësit Ilirë, ku kolonistët helenë kanë qenë minoritet dhe bënin pjesë në shtresat e dorës së dytë të shoqërisë së tyre. Edhe nëqoftëse do të flitet për shkrime të gjetura në greqisht, apo në latinisht në këto qytete; këto nuk përcaktojnë etninë e këtyre qyteteve; pasi këto ishin gjuhë ndërkombëtare (dhe për më tepër shkruheshin), dhe një qytet metropol dhe kozmopolit në atë kohë do të ishte i vdekur pa këto gjuhë. Kjo nuk ka përjashtuar faktin që në këto qytete ka pasur shkrime në Ilirisht, por me alfabet grek ose latin.
Nuk jam i mendimit se emrin EPIDAMN të qytetit e kanë vendosur kolonët helenë (siç thuhet në tekst). Ai është emri që i kanë vendosur vendësit qytetit të tyre. Ndoshta ky qytet ishte sipër në kodër. Ndoshta nga zhvillimi që mori,tregtia,porti, ai polli nden vetë edhe birin e vet DYRRAHUN. Ndoshta,kjo pjesë e poshtme u quajt nga vendësit DY-RRAH, sepse për çudi ai ndodhet midis dy rraheve (rrëzë kodrat, ku është edhe qyteti i sotëm Durrësi). “Rrah” në shqip quhet një vend në faqe, ose rrëzë kodrave a malit i shpyllëzuar, ose faqe diellit. Meqënëse Dyrrahu ishte qytet-port (kundrejt Epidamnit që ishte qytet-kala), gjetja e gjurmëve të portit nga arkeologët në kohën e sotme do të sqarojë shumë gjëra. Ndërsa, po të bënim një përpjekje për të shpjeguar edhe emrin EPIDAMN me anë të shqipes, trashëgimtarë e drejtpërdrejtë e ilirishtes; atëherë do të zgjidhej edhe enigma e emrit të dyfishtë, që mbart ky qytet.
“Ep” në shqip do të thotë jep, por përdoret edhe në kuptimin epme (më jep mua). “Dhashë” ose “Dhashtë”në shqip përdoret në shumës të kohës së shkuar “Dhamë”, në toskërisht përdoret edhe “Dhamnë”; njësoj si fjalët “bëhet” dhe “bënet” që kanë të njëjtin kuptim. Atëherë një qytet në një pikë strategjike në detin Jon, siç ishte Epidamni në lashtësi; ku lidhej Lindja me Perëndimin (gjë që më vonë e vërtetoi edhe ndërtimi i rrugës Egnatia) detyrimisht do të ishte edhe një qendër tregtie, ku merrej dhe jipej. EP(më) dhe I D(H)AMNË, ku gërma “H” gjatë kohës mund të ketë humbur dhe rezultati del EP-I-DAMNË. Analog mund të jetë arsyetimi si për qytetin tjetër bregdetar dhe tregtar të Mesdheut, koloninë fenikase, Marsile (MARR + SILLE). Por për këto shpjegime fjalën e fundit duhet ta thonë gjuhëtarët. Për mendimin tim, kemi të bëjmë me një qytet por me emërtim të dyfishtë, dhe kjo lidhet me fazat e ndryshme të zhvillimit të tij; ku më i vjetër në moshë është Epidamni pasi lidhet me fazën e parë të tij, kur qyteti ishte në kodër; dhe më pas me shtimin e tij ai doli jashtë mureve dhe u zhvillua poshtë, rrëzë kodrave e pranë portit, dhe kjo pjesë e qytetit mori një emërtim të ri Dyrrah; duke zbehur dhe errësuar shkëlqimin e të parit. Pasojë e kësaj është edhe fakti, që emri i dytë Dyrrah mbeti më vonë edhe si emër qytetit. Ndoshta kjo mund të lidhet edhe me pushtuesit romakë.
Gjithashtu në tekst thuhet që Bylysi dhe Amantia qenkërkan koloni greke bija! Kjo më duket një çudi e madhe. Të paktën deri më sot këtë gjë e dëgjojmë për herë të parë. Historikisht këto dy qytete kanë qenë edhe jashtë Lidhjes Molose, pra nuk kanë bërë pjesë në atë që në lashtësi quhej Epir, dhe jo më të ishin koloni helene bija.
Me që po flitet për kolonitë, me këtë rast mund të bëhet edhe një paralele midis qyteteve ilire të ashtuquajtur koloni helene (vendndodhja e të cilave është në bregdet) dhe vetë qyteteve-shtete helene si Athina, Korinti, Sparta etj, të cilat çuditërisht janë të ngritura në buzë të detit, me përjashtim të Tebës. Këtu, me këtë rast, na lind një e drejtë që të shtrojmë pyetjen:
A mos vallë edhe vetë qytetet-shtete të Greqisë së lashtë kanë qenë koloni të popujve të tjerë? Si shembull po ja fusim kot, të popujve të detit. Apo mos vallë kanë qenë koloni të Egjyptianëve dhe Semito-Fenikasve? Dhe të mos futemi më thellë, pasi të gjitha të ashtuquajturat koloni helene në Italinë e Jugut (Siçili,Sardenja etj) dhe në të gjithë bregun verior të detit Mesdhe; para se të emërtoheshin koloni helene kanë qenë më parë koloni të popujve të detit, Hiksosve dhe Kananiteve (të ashtuquajtur fenikas nga helenet).
Të tilla kanë qenë Marsilja dhe Kartagjena. Dhe dëshiroj t,ju bëj me dije se Hiksosit dhe Kananitet e famshëm janë sivëllezër të Pellazgëve.
Besnik Imeri, G. Ballkan
Sot propaganda antishqiptare ka evoluar dhe flet shqip. (S.I)
Kristo Frashëri
No comments:
Post a Comment