Në një provincë pranë Oslos, një zonjë mban ditar ndërsa i shoqi tregtar ngrys ditët në sanatorium.
Duke i parë ditët e tij të numëruara ajo mban letërkëmbim me të shoqin dhe një rrëfim vetëm me vete, ku ia nis: Unë nuk i kam qëndruar besnike burrit tim.
Me këtë fjali aspak shpresëdhënëse se do të jetë një roman për gratë dhe të drejtat e tyre, Sigrid Undset nis një rrëfim që hyn në të shkuarën. Qëllimi nuk është të rrëfehet tradhtia, por të ndërtohet me përpikmëri jeta, për të parë se nga cila e çarë e trupit, mendjes dhe shpirtit njeriu prodhon pakënaqësinë, boshësinë dhe ndjenjat që provokojnë rënien. "Zonja Marta Ouli", për herë të parë në shqipe, dhe e vetmja vepër që kemi deri më sot prej nobelistja norvegjeze e vitit 1928, është një diskutim i shkëlqyer i një gruaje që jo vetëm refuzon të jetë e njëanshme me gjininë e saj, por të bëhet kritike duke kaluar nga një shkallë refleksioni në tjetrën, dhe në secilën, zbulimi i të rejave për veten shkon paralel me njohjen e ndërsjellë të mashkullit, mëmësisë po edhe rëndësisë së fesë. Marta ka tradhtuar të shoqin Oto, me mikun e tij më të ngushtë. Otua është burrë që punon shumë, çdo qindarkë e çon në shtëpi. Po është dhe nga ata Otua që mendon se ai apo ajo që shkelin besnikërinë bashkëshortore, duhet të vriten, të futen në një thes dhe të hidhen në lumë. Është megjithatë nga ata që mendon të plaket me gruan që është martuar të cilën e thërret "mikja ime e dashur".
Marta është mësuese, punon për ndërgjegjësimin e grave dhe edukimin e njerëzve. Me burrin që kryen tradhtinë nuk ka lidhje aq erotika apo dashuria. Pa marrë poza, Undset-i e zhvesh personazhin e saj dhe e shtyn të tregojë psenë: "Unë doja të sundoja... brenda meje u zgjua një instinkt i ashpër dhe i babëzitur, dhe unë, "zonja e respektuar" e tregtarit me shumicë, nikoqirja e bukur dhe e shtruar, u shndërrova në një kafshë vërtetë të egër dhe të rrezikshme. Ishte diçka më e thellë, ndoshta shprehje e një shpirti në zbrazëti ose se zbrazëtisë së shpirtit. Kisha filluar ta mendoj veten si qendrën e botës."
Personazhi ka pasur një sedër në rininë e saj. Tek çdo grua e gjallë dija dhe kultura kultivon një lloj sedre si të Martës, sedër që e bën të fyhet teksa lexon nëpër libra se gruaja është e lumtur vetëm kur të shkrihet me një tjetër njeri: "Ndieja nevojë për të dashuruar dikë dhe për t'u dashuruar prej dikujt, por kurrsesi nuk kërkoja një burrë që të më "kuptonte". Kisha patur të drejtë atëherë kur i përgjigjesha me përbuzje thirrjes primitive të grave për "mirëkuptim", pasi shumica prej tyre duan që burri të jetë si orëndreqës: gjithnjë të vërë në lëvizje trurin e tyre të vogël dhe të gjithë kohën ta harxhojë për të kënaqur sqimën e tyre. Ah ne, gratë të pamarrëvesh, që natyrisht mund të shkatërronim një regjiment të gjithë, por vetëm kur zemra fillon të na ftohet dhe kur ne vetë nuk kuptojmë më, fillojmë të kërkojmë mirëkuptim.
" Kritika vëren se tek Undset-i dashuria shkatërron gratë, asnjëherë burrat. "Pothuajse e mbushur me urrejtje për seksin e saj" pohon një biograf i saj, "ka parë aq shumë sa edhe aluzioni më i hollë do ta tërbonte; ndoshta ka provuar aq dhimbje nga jeta sa nuk do të guxonte të shpresonte. Dikush do thoshte se ajo është njëlloj si Norvegjia vetë, shpirti i saj gjysmë Viking, gjysmë i krishterë - e ndarë mes aventurës së paturpshme, guximtare dhe vetëmohimit.
" Siç vë re me të drejtë në pasthënien e botimit shqip, Janke Klok profesore e letërsisë Skandinave në Universitetin e Groningenit, Holandë, karakteri kryesor femër tek "Zonja Marta Ouli" endet mes rolit tradicional të gruas dhe qëndrimit më vete, midis pritshmërive romantike të jetës dhe ideve moderne dhe jetës së pavarur. Në këtë kuptim ky roman tejkalon parashikimet e një letërsie feministe. Është një vepër pararojë edhe në një aspekt tjetër që ka të bëjë me erotikën dhe seksualitetin. Marta Ouli, pas vdekjes së të shoqit vendos të jetojë pa partner. Një gjë e tillë për një grua intelektuale të shekullit të njëzetë do të jetë gati tabu.
Siç shihet, Undset-i nuk e ka fjalën për një gjendje të gruas kur del edhe ajo nga shtëpia njëlloj si burri, kur bëhet edhe ajo pavarur e gjahtare, njëlloj si ai. Marta Ouli është një personazh modern sepse i zhvendos problemet e vjetra të gruas që nuk janë thjesht të sajat, por të njeriut universal, jo tek të tjerët, por tek vetja, jo në një kohë të shkuar por në një kohë të ardhme. Ka libra që shkruhen nga një pasion fëminor, nga një gjendje e pastër që thuhet se e gëzojnë vetëm fëmijët, por ka romane cerebrale si ky ku kthjelltësia vjen nga nevoja për të shpëtuar. Një rrugë është rrëfimi, thënë ndryshe, e vërteta. Ai moment kur njeriu vihet përballë Zotit jo për t'u afruar për tek Ai, po për te vetja që është humbur, vetja që do duhej të kthehej si djali plangprishës tek i ati.
Natyrshëm zbret Undset-i tek diskutimi mbi fenë, tek mungesa e besimit, dhe roli i Krishtërimit në jetën praktike të njeriut. Skeptike ajo vë në gojë të personazhit të saj këto: "Njeriu duhet të heqë dorë nga arsyeja e shëndoshë për të besuar në një Zot, që qëndron pas gjithçkaje dhe, nga ndjenja më e thjeshtë e virtytshmërisë, për të pranuar pendimin shpëtimtar... Parë nga brenda Krishtërimi ka një harmoni dhe ndërlidhje të mjaftueshme, si të qëndrosh brenda një katedraleje të lartë me xhama të ngjyrosur, në një kohë që ti e di se e gjithë bota reale dhe drita e diellit është jashtë." Romani mbahet mbi strukturën narrative të flashback-ut. Arsyeja? "Sepse nuk është e vërtetë që e shkuara është vetëm ajo që ka ndodhur. Të paktën për mua nuk është kështu", thotë personazhi. Falë kësaj narrative, që e zhvendos rrëfimin pas në kohë prej momentit kur mësojmë se kjo grua nuk i ka qenë besnike të shoqit, përvoja e personazhit merr peshën e një traume të cilës, nëse nuk i rikthehet, nuk mund të çlirohet prej saj. Prandaj "Zonja Marta Ouli" është edhe një roman psikologjik. Kthimi pas në situata, përvoja, ngjarje të hershme, janë një vizitë në "tokën" ku është mbjellë gabimi i gruas. Kjo është një betejë, sepse tenton të futet në kështjellën ku fshihet origjina e gabimit. Këtë teknikë Undset-it e përdor me zotësi dhe na kujton pena të mëvonshme që me të njëjtën teknikë trajtojnë situata të gruas (intelektuale ose jo) siç bën Natalia Ginsburg te "Dashuria ime fatale" (romani fillon me fjalinë "Ia numërova në lule të ballit"), apo Simone de Beauvoir me romanin "Një vdekje shumë e ëmbël".
Sigurisht titulli "Zonja Marta Ouli", përkthyer nga origjinali norvegjisht nga Myrteza Shini, të kujton "Mrs. Dalloway" të Virginia Woolf-it (të dy të botuar në shqip nga "Skanderbeg Books"). Undset-i u mbyll në shtëpi të shkruante librin "Fru Marta Oulie" më 1905 dhe e botoi dy vjet me pas, më 1907, vit që në Norvegji përkon me miratimin e të drejtës së votës për gruan e klasës së mesme. Ndërsa romani i Woolf-it doli më 1925.
Pak fjalë
Sigrid Undset-it iu akordua çmimi Nobel për Letërsinë më 1928 (e treta autore norvegjeze deri më sot që e ka fituar këtë çmim, krahas shkrimtarëve Knut Hamsun dhe Björnstjerne Björnson.) Megjithatë vepra e saj deri vonë ka qenë pak e njohur edhe në gjuhë të mëdha si anglishtja. Trilogjia e saj mesjetare "Kristin Lavransdattar" pati mjaft lexues në Amerikë në vitet '20. Dy dekada më vonë ajo bëri një tur leximesh në SHBA. Deri kur vdiq më 1949 amerikanët pak kishin dëgjuar për të. "Jenny" (1911) ishte i vetmi titull që e nxori këtë autore nga boshllëku total në gjuhën angleze. Ishte 11 vjeç kur i vdes i ati, arkeolog. Në moshën 16-vjeçare, pas studimeve në një kolegj tregtar ajo nisi të punojë në një zyrë të mërzitshme për të ndihmuar familjen, nënën e burrëruar dhe dy motrat, punë që zgjati për dhjetë vjet. I kapërceu të njëzetat dhe jeta e saj ishte e disiplinuar. E vetmja kënaqësi ishin leximet. Pastaj papritur gjithçka ndryshoi tërësisht. Më 1907, Undset-i botoi romanin "Fru Marta Oulie" (Zonja Marta Ouli), dhe mjafton fjalia e parë për të marrë me mend skandalin që mund të shkaktonte në një Norvegji puritane. Romanet në vazhdim, i krijojnë mundësinë të jetojë me shkrimtari dhe më 1909 ajo vendoset në Romë. Takon atje shumë artistë skandinavë, ndër ta piktorin norvegjez Anders Svarstad, i cili ndahet nga gruaja dhe martohet me Undset-in. Kjo është një periudhat më të rëndësishme të jetës së saj, për formimin, lirinë që fiton, kohë kur ngjizet romani "Jenny", i cili botohet më 1911. Pas martesës kthehet në Norvegji. I shoqi pikturonte, ajo mbante shtëpinë dhe pesë fëmijët dhe shkroi "Kristin Lavransdattar", ku kombinon në kërkim të ndjeshëm të zemrës njerëzore me një trajtim imagjinar të historisë së Norvegjisë. Në Norvegji romani u bë menjëherë një klasik; në vendet anglishtfolëse nuk pati sukses për shkak të përkthimit shumë të dobët. Vetëm së fundi romani është ripërkthyer mjaft mirë duke rizbuluar kështu një nobeliste. Në vitin 1924, ajo shkon prapë në Romë, kësaj herë për të festuar fundin e martesës së saj. Gjë e rrallë në Skandinavi. Qysh herët, ajo ka qenë e vetëdijshme për artin e saj dhe për filozofinë e saj seksuale. Në moshën 19-vjeçare, ajo kritikon feministet e kohës e saj, duke e vënë theksin tek natyra e pandryshueshme e dallimeve seksuale dhe duke kujtuar me nostalgji "ditët e lavdishme të lëvizjes së grave" - në shekullin e 19-të. Paçka se ky është shekulli, siç shkruan de Beauvoir, kur "diskutimi feminist bëhet përsëri një diskutim mbrojtësish; një nga pasojat e revolucionit industrial ishte pjesëmarrja e gruas në punë prodhuese: në këtë moment kërkesat feministe dalin nga fusha teorike, ato gjejnë baza ekonomike; kundërshtarët e tyre bëhen edhe më agresivë."
Virginia Woolf:
"Të gjitha marrëdhëniet midis grave, thashë me vete duke sjellë në mend galerinë e mrekullueshme të personazheve gra në letërsi, janë tepër të thjeshtëzuara. Sa shumë është lënë pa thënë, sa pak përpjekje janë bërë... Ishte mjaft e çuditshme se deri para se të dilte Jane Austen, të gjitha personazhet e mëdha gra jo vetëm përshkruheshin nga gjinia tjetër, por dhe vetëm në marrëdhënie me gjininë tjetër. Dhe të mendosh se kjo përbën vetëm një pjesë të vogël të jetës së grave." "Një dhomë më vete", 1929
Simone de Beauvoir:
"Ne jemi përpjekur vazhdimisht për të provuar nëse gruaja është superiore, inferiore apo e barabartë me burrin: e krijuar pas Adamit, kuptohet qartë se ajo është një qenie e dorës së dytë, kanë thënë disa; përkundrazi, kanë thënë të tjerët, Adami nuk ishte veçse një skicë dhe Zoti arriti ta përkryejë qenien njerëzore kur krijoi Evën; truri i saj është më i vogël: por relativisht është më i madh; Krishti u bë burrë ndoshta nga përulësia. Çdo argument lind menjëherë kundërargumentin dhe shpesh të dy çojnë në gabim. nëse synojmë të shohim qartë, duhet të ndjekim një rrugë të re: duhen hedhur tej nocionet e turbullta të superioritetit, inferioritetit, barazisë që i kanë çoroditur të gjitha diskutimet dhe t'ia nisim përsëri nga e para." "Seksi i dytë. Faktet dhe mitet", 1949
Shekulli
No comments:
Post a Comment