Dhe jo vetëm mbi gjuhën e tyre, që mbijeton që prej gjysmë mijëvjeçari në 41 komuna dhe 9 zona të shtatë rajoneve jug-qendrore të Italisë, falë vullnetit virtuoz të më shumë se 100 mijë banorëve. Por, mbi kulturën e tyre. Identitetin e tyre. Ekzistencën e këtyre njerëzve. Pa diskutim, janë mjaft të durueshëm. Ata u kanë rezistuar turqve në atdheun e tyre antik. U kanë rezistuar ofensivave të përsëritura të Kishës ndaj riteve të tyre ortodokse. U kanë rezistuar tentative shekullore të asimilimit. Dhe i ngjajnë pak të madhes Pisha Loricato, simboli i Parkut të Pollinos, në rrëzë të të cilit ndodhen pjesa më e madhe e fshatrave arbëreshe. Një pemë, që pavarësisht nga ata që thonë se është në zhdukje, reziston ende dhe konsiderohet si pisha më e vjetër e Europës. Rezistojnë edhe shqiptarët e Italisë.
Gjuha
Pavarësisht nga fakti se, siç shpjegon edhe etnologu Vito Teti, "ligji për mbrojtjen e gjuhëve të minoriteteve historike i 15 dhjetorit 1999 ka ardhur, pas një pritjeje të gjatë dhe shumë shtyrjeve, ndoshta tepër vonë". Megjithëse, televizioni i ka shkaktuar goditje vdekjeprurëse gjuhës arbëreshe. Megjithëse, shkolla edhe me një ligj të fundit rajonal që u jep një farë ndihme instituteve që organizojnë kurse të arbërishtes, nuk ka bërë thuajse asgjë për të shpëtuar këtë copëz të rëndësishme të kulturës jugore. Megjithëse, emigracioni vazhdon të "zbrazë" xhepat e largët, me ritme të shpejta sidomos në Apeninet kalabreze. Shkrimtari Carmine Abate, autor i shumë librave që silleshin rreth botës arbëreshe, si "Motoja e Skënderbeut" (për revoltat fshatare të pasluftës ku morën pjesë shumë shqiptarë, shpesh komunistë të devotshëm si Antonio Gramshi), apo i fundit "Të jetosh për hir të udhëtimeve të tjera", thotë se: "gjuha nuk po zhduket". "Po zhduken njerëzit. Në fshatin tim, Carfizzi, në vitet '70 banonin 1800 persona. Sot, numri i tyre është 800". Është mëkat. Sepse komuniteti i italianëve me gjuhë shqiptare, përkundër tendencës së atyre që jetojnë në zonat jugore e që e lexojnë sot historinë duke përmbysur me inat mitet e bashkimit, përjeton me krenari rigjallërimin. Arbëreshët kanë patur një rol qendror në çështjet e bashkimit.Është një peshë e madhe, në krahasim me atë demografike.
Voxha Arbereshe
Arbëresh ishte Agesilao Milano, që duke hyrë në radhët e ushtrisë burbone me qëllim afrimin me mbretin e Napolit, tentoi të vriste në vitin 1856 Ferdinandin e dytë. "I dënuar me vdekje, në fund të një procesi të parregullt, shkruan Domenico Cassiano në librin "Rilindja në Kalabri", djali lutej me zë të lartë, puthte kryqin dhe përsëriste vazhdimisht: "Rroftë Zoti, feja, liria, atdheu". Një dëshmitar në librin e Cassianos, shkruan se Agesilao "hipi i patrembur në podiumin e ekzekutimit dhe aty u krye akti i drejtësisë, por në mënyrë kaq barbare dhe mizore saqë i gjithë populli nisi të bërtiste me indinjatë dhe gati po kërcënonte, aq sa xhandarët u drejtuan armët. Një çerek ore zgjati agonia e të dënuarit dhe më pas edhe trupi i tij u copëtua në mënyrë barbare nga ekzekutori". Arbëresh ishte edhe Jeronim de Rada, i cili pavarësisht nga emri italian dhe përkushtimi me të cilin luftoi për bashkimin e Italisë, është një prej poetëve më të mëdhenj shqiptarë.
Arbëreshë ishin shumë të rinj që humbën jetën në zonat kalabreze për flamurin trengjyrësh si për shembull Raffaele Camodeca, i vrarë ashtu si vëllezërit Bandiera në luginën e Rovitos dhe që Serafino Groppa e kujton si një "hero të ri që në moshën 24-vjeçare, kur jeta po i buzëqeshte, ra viktimë e plumbave" duke thirrur: "Ky është momenti më i lumtur i jetës sime! Rroftë Italia".Arbëreshë ishin edhe 500 banorët e Lungros që iu bashkuan marshimit të Garibaldit në Napoli pasi i dërguan me korrier një mesazh plot entuziazëm: "Qenie e jashtëzakonshme, gjuha jonë s'ka fjalë për t'u përshkruar; zemrat tona nuk e shprehin dot admirimin e madh. Një popull i tërë të shpall çlirimtar të pjesës më të bukur të Italisë (...) Amerika mund të ketë një Xhorxh Uashington, Zvicra një Gulielm Tell, por Italia ka një hero edhe më të madh...".
Arbëresh ishte edhe Pier Domenico Damis që, siç rrëfen stërnipi i tij, Giuseppe Martino, në librin "Togeri gjeneral", pasi u bashkua me lëvizjet kryengritëse në 1844 e 1847 e në fund edhe në vitin 1848, u detyrua të arratisej për tre vjet në mal, u kap rob, u dënua dhe u dërgua nga burbonët me anije në Amerikën e Jugut. Një dëbim që nuk shkoi deri në fund pasi bashkë me 66 patriotë, ai e ktheu anijen drejt Anglisë, në kohë për të marrë pjesë në kthimin në Volturno.Perkushtimi Arbëresh, siç shpjegon Sergio Romano, ishte edhe Francesco Crispi. Arbëreshë ishin edhe djemtë e kolegjit të Shën Adrianos në San Demetrio Corone, 30 në 150 gjithsej që në marshimin e Garibaldit iu bashkuan këmishëkuqve. Një zgjedhje e guximshme për dhjetëra liceistë. Me këtë gjest, ata u jepnin të drejtë fshatarëve pro-burbonë që në 1799 e kishin sulmuar atë çerdhe të inteligjencës shqiptare të bindur se "në kolegjin e Shën Adrianit, edhe Kristi vetë ishte jakobin!"Teza që para listës së të gjithë kryengritësve që kishin dalë nga ky kolegj, të themeluar si një seminar ortodoks, por që pak nga pak të bërë laik, e nxisnin Ferdinandin e dytë ta mbyllte atë duke e konsideruar si një "çerdhe të djallit".
Si shpjegohet i gjithë ky përkushtim për Italinë? Nga vjen ky patriotizëm që shkoi deri aty sa e nxiti poetin Zef Serembe ta përshkruante Garibaldin si një hero të vendosur këmishëkuq/ që i ngjan aq shumë Skënderbeut tonë /e kur me krenari drejton shpatën/ ndez shkreptima?Përgjigja nuk është aspak e lehtë. Ndoshta, ka një lloj peshe në këtë armiqësia ndaj burbonëve. Ndoshta, është zgjedhja e shqiptarëve, kujton Abate, "për të mos qenë një komunitet i mbyllur në vetvete, por tradionalisht i hapur". Ndoshta, ndikon edhe hyrja e idealeve liberale dhe laike, që sigurisht janë më të mëdha në klasat e drejtuesve arbëreshë sesa në zonat më konservatore të Kalabrisë papale e burbonike. Fakti është se, ky krahasim mes Garibaldit dhe Skënderbeut thotë gjithçka: dashuria për atdheun e zgjedhur është e njëjtë me atë për atdheun që kanë lënë pas.Sepse Gjergj Kastrioti Skënderbeu, heroi i rezistencës ndaj turqve në Arbërinë e lashtë, është për arbëreshët shumë më tepër se një simbol i së shkuarës. Është një personazh i gjallë. Që dominon në faqet e internetit, gazetat dhe radiot shqiptare.
Anija "Vlora" - 1991
Pika e referimit të këtij populli që ka ardhur në Itali në tetë valë emigracioni të ndryshme që prej vitit 1399 deri në vitin 1774. Më shumë, kuptohet, në valën e fundit. Që nisi kur një të shtunë vere të vitit 1990, saktësisht 20 vjet më parë, kamionisti me emrin Fatos hyri me Skodën e tij në ambasadën italiane në Tiranë duke kërkuar strehim. E kur pak muaj më pas në brigjet puljeze u shfaqën profilet e anijeve "Liria", "Tirana" dhe "Legjenda", të tejmbushura me mijëra e mijëra shqiptarë. E kush mund t'i harrojë ato anije të mbingarkuara? Jo refugjatët, që do ta kujtojnë gjithnjë stadiumin e Barit me ndihmat që hidheshin nga helikopterët. Dhe as italianët që pavarësisht nga fakti se mbërritjet e emigrantëve nga vendet e varfra ishin shtuar tej mase që prej 15 vitesh, e vunë re në atë moment se nuk ishin më një vend emigrantësh, por një vend emigracioni. Dhe as arbëreshët që përballë atyre pamjeve, pësuan tronditje."Zbrisnin për mrekulli nga ato anije të vjetra njerëz që ishin shqiptarë si ata, dhe njësoj si ata në kohët e emigracionit të lashtë, po arratiseshin nga një botë shtypjeje, në kërkim të lirisë, një jete më të mirë, por edhe ushqimit dhe mirëqenies që e shihnin në imazhet televizive" shkruan në librin "Kuptimi i vendeve" Vito Teti, "të ardhurit e rinj, megjithatë, nuk kishin asgjë tipike prej luftëtarëve të vjetër, nuk lëshonin shqiponja në qiell si Skënderbeu, nuk kishin popuj për të themeluar. Ishin të pistë, të dobët, veshur me rrecka. Shqiptarët që po vinin nga përtej detit nuk kishin më një qytetërim për të mbrojtur.
Po iknin nga regjimi komunist, kërkonim Perëndimin, nuk ndiheshin të tërhequr nga ata që quheshin arbëreshë dhe i shihnin, madje si me ankth e dyshim. Për arbëreshët që prej shekujsh i prisnin dhe që prej dekadash mbanin lidhje me Shqipërinë, nuk ishte e vështirë të njihnin ndryshimin te të rinjtë që po mbërrinin.Ishin shumë të ndryshëm edhe për shkak të diversitetit të tyre të mbrojtur e të shfaqur me krenari. Mbërritja në këto brigje pati një efekt paradoksal e refuzues. Në vend që të forconte sensin e origjinës, shqiptarët e Kalabrisë nisën t'u vinte turp nga ato "maska endacake" që flisnin një gjuhë të ngjashme me atë të tyren. Ndokush, nisi të mendonte që kishte ardhur momenti i integrimit, i fshehjes, i të mos ngatërruarit me ata që vinin nga jashtë". "Jam mik i Tetit, por për këtë lloj 'turpi' nuk jam dakord me të", thotë Carmine Abate, "një gjë është e vërtetë; edhe pse shumë zona arbëreshe i mirëpritën refugjatët e rinj, ata 'kushërinj' nisën të shfaqnin një lloj dyshimi e mosbesimi" "Pra, deri në atë moment të gjithë ne quheshim shqiptarë të Kalabrisë, Puglias, Siçilisë... Që nga ai moment preferuam të quheshim arbëreshë".
Ndryshimet
Po se mos ishte e lehtë të ishe shqiptar... Mjafton të lexosh kronikën e zezë të asaj kohe, ku dominonin episodet fatkeqe. Po të lexosh titujt për çështjen e "Novi Ligure", ku në faqet e para, mbi bazën e dëshmisë së Erikës, të dyshuarit e parë ishin "kafshët" nga Tirana dhe Durrësi. Të lexosh parulla të Ligës së Veriut si "Një votë për Formentinin, një shqiptar më pak në Milano".E nuk ishte vetëm e djathta që po i luftonte. A e kujtoni batutën e Daniele Luttazzit? "Në këto ditë në Milano, mjegulla është aq e dendur sa shqiptarët nuk po arrijnë të vriten mes tyre". E megjithatë, njëzet vjet pas ardhjes së refugjatëve, mund të themi se integrimi i shqiptarëve ishte më i shpejtë dhe i heshtur se ç'pritej. Natyrisht, nuk mungojnë historitë e papranueshme dhe ato që të tronditin fort. Mbi të gjitha, lidhur me vajzat që janë detyruar të dalin në rrugë.
E vështirë të mohosh, megjithatë, se imazhi i shqiptarëve ka ndryshuar thelbësisht. Nëse arbëreshët janë tani pak më shumë se 100 mijë, shqiptarët janë gati gjysmë milioni. Për ta kuptuar më mirë: një në gjashtë shqiptarë jeton këtej. Edhe më impresionues është numri i atyre që nuk janë kufizuar në kryerjen e punëve të rëndomta, si punëtorë krahu thjeshtë apo pjatalarës, por janë bërë sipërmarrës. "Deri më 30 qershor 2010, thekson Dhoma e Tregtisë, kompanitë me një titullar që ka lindur përtej kanalit të Otrantos janë 27.870. Pjesa më e madhe, rreth 22.701 ishin pronarë të kompanive të vogla të ndërtimit, sektor ku shqiptarët kanë një të tretën e hapësirës së jashtëkomunitarëve.
Ka në vend më shumë se 1.248 tregtarë e mekanikë, 1031 sipërmarrës manifakturash, 582 pronarë të bareve dhe restoranteve dhe 36 operatorë financiarë. Numri i sipërmarrësve shqiptarë është më i ulët vetëm ndaj atyre marokenë (49.186) dhe kinezë (36.103) dhe përfaqëson 11 për qind të 258.577 kompanive individuale që operojnë në Itali, të drejtuara nga jashtëkomunitarët. Një klasë sipërmarrëse e re. Një e katërta (5.914) është nën 30 vjeç. Rajoni ku është përqendruar më shumë aftësia e tyre sipërmarrëse është Toskana e pas saj edhe Lombardia, Reggio Emilia dhe në Puglia, ku mbërriti vala e parë e anijeve dhe gomoneve, numri i kompanive të tyre është vetëm 483. Në Kalabri, ku ndodhen komunitetet shqiptare, ka vetëm 55 kompani të tilla: një e njëqindta në krahasim me Firencen dhe qytete të tjera të Toskanës si Pistoja, ku ndodhen 923 kompani. Një pasuri e madhe për Tiranën, që në 20 vjet ka siguruar një lumë dërgesash nga shqiptarët e Italisë. Banka e Shqipërisë përllogarit se paratë e dërguara në vend nga një milionë e gjysmë emigrantë që jetojnë jashtë vendit përbëjnë 19 për qind të GDP-së. Për ta kuptuar më mirë: është njësoj sikur në Itali të mbërrijnë sot më shumë se 300 miliardë euro. Një shumë e jashtëzakonshme, por e destinuar për t'u reduktuar: shqiptarët tashmë janë vendosur në Itali, kanë sjellë familjen e kanë fëmijë të lindur këtu, që studiojnë këtu.
Scanderbeg-Shoqeria Shqiptare ne Parma
Shumë po harrojnë gjuhën aq sa po krijohen shoqata si "Skërnderbeg" në Parma, që organizojnë kurse për fëmijët. Kur Fatmir Kurti hipi në gomonen që do ta sillte në Itali, në vitin 1991, ishte 22 vjeç. Kishte hyrë në radhët e policisë së Shkodrës gjashtë muaj më parë. Ishte vendim momenti lënia e profesionit dhe kthimi në një klandestin. Shkoi në shtëpi, veshi rrobat civile dhe u zhduk. Para kësaj i kërkoi të atit të dorëzonte uniformën dhe armën. Zbarkoi në Puglia, mori trenin për në Friuli. Një ditë më pas nisi të punonte në fushë. Pas pak muajsh në një pizzeri në Lignano. Në vitin 1996, arriti të legalizohej. Dy vjet më pas hapi në Udine lokalin e tij të parë "Pizza me metër". Tashmë, ai ka dhjetë të tilla. Gruaja, vëllezërit e kunetërit punojnë të gjithë aty. Që prej gjashtë vitesh ka kërkuar shtetësinë italiane. Gjashtë vjet heshtje: "Nuk më kanë thënë as po apo jo", thotë ai.
Integrimi
Pak nga pak, ndërsa integrimi i kushërinjve të tyre vazhdon, arbëreshët duket se janë rikthyer te krenaria e përkatësisë së tyre. Te veçantia e tyre. Te ndryshimet. Që në shumë zona konsiderohen si vlera. Si në Kalabri, ku, siç shpjegojnë Antonio Sposato dhe Aldo Marino, kryebashkiakët e San Demetrio Corone dhe Vaccarizzo Albanese, "arbëreshët kanë qëndruar gjithnjë jashtë "Ndrangheta"-s. Në Sicili, për fat të keq, është ndryshe. Atje arbëreshët janë përzier më shumë. Siç tregon edhe rasti i kumbarit historik Francesco Cuccia që që vitin 1924 e turbulloi Duçen gjatë vizitës duke e pyetur se pse kishte sjellë aq shumë policë? "Këtu jeni në mbrojtjen time!" (kjo i solli për pasojë arrestimin në pak ditë). Këtu në Kalabri dhe në veçanti në zonën arbëreshe mes Pollinos dhe Kozenzës, nuk ndodh kështu. "Ju lutem, s'mund të jemi të gjithë shenjtorë, por 'Ndrangheta' ka qenë përherë larg nesh", thotë Carmine Abate. "Ne u larguam nga toka nënë e pushtuar nga turqit, sepse nuk donim të kishim padronë, nuk mund t'i lejojmë vetes të kemi këtu".
Ka edhe një gjë tjetër që i bën krenarë arbëreshët. Le të marrim si shembull komunën italiane të Cirò-s pas kontrollit të bërë vite më parë nga Kontrolli i Shtetit: 78,2 për qind evazion të taksës Ici, 96,8 mbi mbeturinat e ngurta urbane, 97,4 mbi ujin, 100 për qind mbi ujërat e zeza. Shifra të njëjta me të tjerët edhe në Kalabrinë ku mungesa e ligjit është e përhapur. Mirë. Por, në San Demetrio Corone, veç krenarisë për mozaikët e shkëlqyer të manastirit të Shën Adrianos dhe një materiali të "National Geographic" që e cilëson zonën si "komuna me më shumë ullinj në Itali", ka shifra të tipit "skandinav". E njëjta gjë edhe në Vaccarizzo Albanese, ku komuna mbledh taksat komunale pa ndihmën e tatimorëve. Zona ka një shifër prej tjetër të mbledhjes së taksave: 66 për qind. "Me tarifën më të ulët në Itali: 95 cent për metër kub", thekson kryebashkiaku.
Sergio Rizzo
Gianantonio Stella
Burimi: Corriere della Sera
No comments:
Post a Comment