Një zbulim që po të rezultonte i vërtetë, jo vetëm do të vinte në
diskutim origjinën e lojës së shahut, duke e shtyrë për një shekull e
gjysëm lashtësinë e tij, por që do të ndryshonte edhe shumë nga teoritë e
historianëve të sotëm për lidhjet mes perandorisë Romake dhe viseve të
largëta të Indisë.
Kur një prej punetoreve që pastronte dheun në rrënojat e të ashtuquajturit Pallati Bizantin në buzë të Kanalit të Vivarit në Butrint, gjeti një objekt prej fildishi në sitën e tij paksa të çarë, askujt nuk i shkonte mendja se ky objekt i vogël do të ishte epiqendra e një prej debateve më të nxehta të kohëve të fundit në qarqet shkencore europiane.
I pastruar me kujdes nga nje specialiste e Muzeut Britanik qe punonte per ekspediten anglo-shqiptare ne Projektin e Butrintit, objekti ne fjale u vezhgua nga dy Profesore Britanike te cilet brenda disa ditesh konkluduan se kishin ne dore nje nga zbulimet me te rendesishme deri me sot ne historine e lojes se shahut. Nje gur shahu, dhe jo vetem nje gur i ardhur nga thellesite e shekujve, por nje gur shahu i shek te 5 pas krishtit. Ky lajm i cili i'u shpernda rrufeshem te gjitha agjensive te lajmeve ne bote, habiti jo pak shqiptaret te cilet papritmas mesuan nga shtypi i huaj se ne njerin prej Qyteteve te tyre Antike, aristrokratet vendas luanin shah qe ne antikitet.
Ky lajm mbi zbulimin e papritur ne Butrint solli jo pak habi ne qarqet e arkeologjise nderkombetare, por edhe nje kuriozitet te madh per te pare ne se objekti ne fjale ishte me te vertete nje gur fildishi i perdorur per lojen me te njohur ne bote. Deri me sot hipoteza me e pranueshme eshte se shahu ka ardhur rreth shek te 11-12 ne Europe nepermjet penetrimit arab kryesisht ne Sicili dhe Spanjen jugore. Ashtu sic dihet fare mire rilindia europiane i detyrohet mjaft kultures arabe e cila solli te reja mjaft te vlefshme ne mjeksi, astrologji, matematike etj por gjithashtu solli edhe nje numur veprash te humbura te autoreve te antikitetit. Nepermjet kesaj kulture mendohet se edhe loja e shahut u soll ne Europe duke u bere ne pak kohe nje nga zbavitjet me te pelqyera te aristokracise europiane.
Nje gur shahu i shek te 5 pas krishtit do te thote gjithashtu se te gjitha teorite e ngritura deri me sot per origjinen e ardhjes se kesaj loje ne Europe duhen rishikuar. Por sigurisht nje zbulim i tille nuk mund te kaloje lehte nga vemendia a nje sere ekspertesh te kesaj fushe te cilet ishin cuditur per shpejtesine me te cilen dy Profesoret britanike kishin arritur ne kete perfundim.
"Le Figaro" gazeta e njohur franceze botoi e para nje artikull ku shprehte dyshimin per kete zbulim te madh ne fushen e shahut. Gjithashtu nje numer ekspertesh nderkombetare komentuan gjate per vertetesine apo jo te ketij zbulimi, duke shprehur mosbesimin e tyre per mundesine e egzistences se nje guri shahu te shek te V pas krishtit ne Butrint. Por megjithe debatet e shumta ne gazeta dhe revista te ndryshme, Butrinti dhe zbulimi i objektit te cuditshem ishte ne epiqender te veres se kaluar, duke ngjallur me shume kersherine vizitoreve per kete Qytet qe fsheh kaq te papritura.
Zbulimi i "gurit te shahut" ne Butrint ka ngritur edhe nje here pyetjen per te cilen nje numer Profesoresh mendonin se i kishin dhene pergjigjie me kohe. A luhej shah ne shtepite aristokratike te Metropoleve antike te Romes, Konstandinopojes apo Aleksandrise?
Deri me sot nuk ka asnje te dhene se aristokratet romane apo edhe ata provinciale kalonin kohen pas darkave dhe debateve filozofike me ushtrime te komplikuara shahu. Ne se guri i gjetur ne Pallatin Bizantin te Butrintit vertetohet nga ekspertet se eshte me te vertete nje gur shahu i shek te peste atehere do te kemi te paren prove bindese qe aristokratet romane dinin se si luhej shahu.
Megjithate per historianet skeptike nuk ka askund deri me sot burime te shkruara te autoreve antike ku te flitet mbi egzistencen e kesaj loje ne periudhen e Perandorise Romake. Askush nga Perandoret ne kujtimet e tyre nuk thote se perpara betejave te ashpra me fiset barbare qe kercenonin kufijte e Perandorise, zhvillonte taktikat ushtarake mbi fushen e shahut. Asnje nga eterit e famshem te Kishes nuk shkruan mbi egzistencen e kesaj loje ne shek e peste, nje loje e cila ne Mesjete do te behej ndoshta loja e vetme qe kleriket do te luanin me deshiren me te madhe.
Mos ndoshta historia duhet ri shkruar? Apo nxitimi i Profesoreve Britanike ishte nje menyre per te terhequr vemendje dhe objekti i gjetur eshte thjesht nje objekt qe s'ka te beje fare me shahun? Pyetje te cilat ne menyra te ndryshme jane bere gjate gjithe ketij debati te zjarrte.
Eshte i njohur fakti se arkeologjia ka kontribuar ne jo pak raste per te hedhur drite mbi tema te cilat jane konsideruar si ceshtje te zgjidhura. Shume mite dhe legjenda te debatuara per vertetesine e tyre, jane bere te besueshme si rezultat i zbulimeve arkeologjike. Mos ndoshta edhe kesaj rradhe arkeologjia do te ndryshoje historine?
Po kur eshte shpikur loja e shahut? Deri me sot eshte e mundur qe nga te gjitha kulturat qe kane lidhje me shahun, vetem ne kulturen Islame te gjejme nje literature e cila na tregon ne detaje rreth rregullave te lojes. Nga burimet Arabe eshte e mundur qe te njihesh me traktate te shkruara qe ne vitin 850 pas krishtit, si dhe me librin e vetem te njohur deri me sot qe trajton lojen e shahut. Perpara kesaj date vetem referenca te rastesishme njihen per lojen e shahut ne Arabisht, Persisht, Sanskrisht dhe literaturen Kineze, por te mjaftueshme per te na lejuar te dime se loja e shahut egzistonte.
Keto tekste muud te datojne rreth viteve 600 pas krishtit. Perpara kesaj date deri me sot eshte mjaft e veshtire qe te ndricohet ndonje gje e sakte rreth shahut. Arkeologjia dhe referencat e ndryshme nga tekset antike rreth lojrave te perdorura nga ushtaret romake nuk na saktesojne asgje ne lidhje me origjinen e shahut apo periudhen e sakte se kur njihej kjo loje. Kerkimet per origjinen e shahut jane pak a shume si kerkimet per gjetjen e etapave te periudhes se evoluimit te njeriut.
Per kete arsye vertetesia e "gurit te Butrintit" merr nje rendesi te jashtezakonshme per te kuptuar mbritjen e kesaj loje ne Europe si dhe maredheniet kulturore te nderlikuara midis Lindjes Islame dhe Perendimit te Krishtere.
Traktatet e para per shahun vine nga bota Islame dhe pikerisht nga Oborri i Kalifatit te Abasideve qe qeverisnin ne Bagdat ne shek e 9 dhe te 10 pas krishtit. Disa eksperte ne historine e shahut mendojne se kjo loje mund te ishte e njohur edhe ne oborrin bizantin, por ne nje forme shume te limituar. Deri me sot nuk ka asnje prove bindese se shahu njihej ne oborret e princerve europiane ne shekujt e mesiperm megjithe egzistencen e 16 gureve te gdhendur ne oborrin e Perandorit Charlemagne te cilat thuhen se jane nje dhurate nga Kalifi Harun al Rashid.
Zbulimi i nje fushe sebashku me te gjithe guret e lojes, datuar ne shek e 12, gjetur nga ekipi i Prof. George Bass ne Turqi, eshte prova e pare qe shahu luhej ne periudhen Bizantine te vone.
Objekte te cilat mund te jene lidhur me kete loje nuk egzistojne perpara kesaj date dhe gjetja e nje "Guri shahu" te shek V eshte nje zbulim i cili ve ne pikpyetje bindjen ne se Princerit Europiane kishin trasheguar jo vetem kulturen Romane, por edhe shahun.
Nga tekstet e njohura deri me sot te krijohet bindja se loja e shahut ne Lindje kishte arritur caqe sofistikimi. Keto traktate nuk flasin vetem per rregullat e lojes, por per probleme te komplikuara strategji dhe analiza te lojes. Nje pjese e madhe e ketyre dokumenteve qe jane ende te ruajtura deri me sot dhe tregojne se shahu eshte praktikuar ne Oborrin e Abbasideve gjate gjysmes se pare te shek te 9.
Eshte e veshtire te thuhet me siguri se shahu njihej ne boten Islame me perpara se kjo periudhe. Nje fakt interesant ne mbeshtetje te kesaj ideje eshte edhe mosperfshirja apo mos komentimi i kesaj loje ne Ligjet Islame apo ne Kuran. Kjo duhet te kete ardhur si pasoje e mosnjohjes se lojes se shahut nga Profeti Muhamet. Pozicioni i shahut ne kete sistem te sofistikuar rregullash dhe ligjesh sic eshte Kurani eshte shume i dyshimte pasi nuk permendet agjekundi si loje.
Nje numer burimesh te autoreve Islame mundohen ta atribuojne njohjen e shahut Kalifit Omar (634-644) vjerri i Profetit, por deri me sot nuk ka asnje fakt real per ta mbeshtetur kete supozim. Ndoshta keta autore kane kerkuan nje fare legjitimiteti per lojen e shahut e cila mund te kete qene ne rrezik per tu ndaluar nga interpretuesit e Ligjeve te shenjta.
Deri me sot mund te thuhet me siguri nga historianet se nuk ka asnje fakt real per te vertetuar se shahu njihej ne boten Islame perpara vitit 800.
Megjithate disa historiane mendojne se shahu njihej mjaft mire edhe me perpara se Dinastia e Abbasideve te vinte ne pushtet (750). Keta historiane i referohen disa fakteve te cilat nuk mund te konfirmojne egzistencen e ketij mendimi, por megjithate jane interesante per tu diskutuar. Poeti arab al-Farazdaq i cili vdiq me 728 ne nje nga poezite e tij perdor shprehje qe i referohen mjaft qarte lojes se shahut. Megjithate eshte mjaft e veshtire qe te mos pranohet fakti se te gjithe autoret arabe te shek 9-10 kane qene te mendimit se shahu erdhi ne kulturen Islame nga Persia te cilet e kishin marre kete loje nga India. Fatkeqsisht per te provuar kete fakt nuk ka asnje gjurme arkeologjike pasi deri me sot nuk eshte gjetur asnje gur shahu i kesaj periudhe. Megjithate linguistika ka vertetuar se fjala arabe per shahun "shatranj", vjen nga persishtia "chatrang" e cila vet vjen nga Sanskrishtja "chaturanga". Gjithashtu nje pjese e madhe e fjaleve te lidhura me shahun ne arabisht vine nga persishtja.
Perpara se Perandoria Persiane te pushtohej nga ushtrite arabe me 640, Persia ishte udhehequr nga Dinastia Sasanide qe ne shek e 3. Persia kishte gjuhen e saj, shkrimet si dhe fene Zoroastran. Pasi Persia u pushtua nga fiset Beduine, kultura persiane kaloi ne disa periudha transformimesh, por nje pjese e madhe e literatures dhe historise persiane u perkthyen ne arabisht. Arabet me mjaft lehtesi duhen te kene marre edhe lojen e shahut si pjese e kultures persiane sebashku me letersine dhe artet e tjera. Megjithate historia e shahut ne kulturen Persiane eshte mjaft e lexueshme ne nje nga kryeveprat e letersise persiane Shahnama e kompozuar nga poeti i famshem persian Firdusi rreth vitit 1011. Ne kete veper e cila eshte bazuar ne dokumentat e shek te 6 mbi Dinastine Sasanide, flet per shahun ne menyre mjaft te qarte ne historite e Vezirit te Mbretit Khusray Nushirwan (531 579) i cili ne bisedimet me delegacionin e derguar nga Maharaxhi i Indise arrin te zgjidhe ushtrime te komplikuara te shahut te cilat ishin derguar nga Mbreti i Indise.
Nje tjeter veper letrare e ardhur deri ne ditet tona nga letersia perse e quajtur Chatrang-namak flet me ne detaje per lojen e shahut duke u bere ndoshta vepra me e rendesishme per kete loje. Kjo veper e shkruar perpara vitit 800 pas krishtit, eshte vepra e pare para Islame qe jep detaje te rendesishme per shahun ku per here te pare thuhet se shahu luhej nga dy vete ne nje fushe me 64 kuti.
Nje tjeter reference per kete loje vjen nga vepra Karnamak i Artakhsher i Papak nje liber i shkruar ndoshta rreth shek te 6. ne nje pjese te librit theksohet se themeluesi i Dinastise Sasanide, Ardashir ishte shume i zoti ne "lojen me top, ne kalerim si dhe ne chatrang" ne kete veper nuk kemi detaje te tjera pervec se emrin e lojes se shahut, por megjithate ne nxjerrim si perfundim se te pakten qe nga shek i 6 pas krishtit, loja e shahut konsiderohej si nje nga vlerat e aristokracise persiane. Vetem dy referenca te ardhura nga literatura persiane nuk jane te mjaftueshme per te krijuar nje ide te saktee per lojen e shahut, por megjithate duhet te kemi parasysh se vetem 5 vepra te letersise persiane te asaj kohe kane arritur te mbi jetojne deri me sot.
Sigurisht eshte veshtire qe per te gjitha keto mite dhe legjenda te gjenden prova historike, por nje gje eshte mjaft e qarte se te gjitha hipotezat qe ekzistojne te drejtojne drejt Persise dhe Indise. Historianet ne pergjithesi kane pranuar faktin se shahu eshte sjelle nga India ne Persi ne kohen e sundimit te Khusrau Nushirwan 531-579.
Origjina e lojes se shahut nga India eshte debatuar dhe pranuar ne nje fare menyre nga historianet, por fatkeqesisht ne shkrimet e hershme Sanskrite nuk ka referenca te qarta per kete loje perpara viteve 600. I vetmi burim qe mund te kenaqi sadopak historianet qe hulumtojne kete ceshtje eshte Harshacharita apo "Jeta e Harshas" e shkruar ne 625 nga Bana i cili pershkruan ushtrine e Maharaxhit Gupta e "cila ishte rreshtuar si ne nje loje chaturanga"
Te gjitha shkrimet e shenjta Indiane qe japin referenca per lojen e shahut jane shkruar pas kesaj date duke e bere te pamundur depertimin ne misterin e dates se lindjes se kesaj loje, por gjithsesi duke e pranuar faktin se origjina e shahut eshte India.
Hipoteza se Guri i gjetur ne Butrint eshte nje gur shahu i datuar ne shek e peste, do te jete prova e pare se kjo loje ka mundur te vije ne territoret romane gati 150 vjet perpara teksteve Sanskrite te njohura deri me tani. Ne se ky fakt do te pranohej nga historianet atehere objekti i vogel prej fildishi do te rishkruante historine duke sjelle pyetje te reja per marrdheniet midis Romes dhe viseve te largeta te Indise. Sigurisht do te duhen zbulime dhe studime te reja per te provuar dicka te tille por debatet e hapura gjate veres se kaluar do te vazhdojne duke pasur si epiqender pyetjen ne se aristokrati butrintas qe banonte ne Pallatin Bizantin ne buze te kanalit te Vivarit, luante shah apo jo 600 vjet me pare se shahu te njihej ne Europe?
http://abcnews.go.com/Technology/story?id=97926
Kur një prej punetoreve që pastronte dheun në rrënojat e të ashtuquajturit Pallati Bizantin në buzë të Kanalit të Vivarit në Butrint, gjeti një objekt prej fildishi në sitën e tij paksa të çarë, askujt nuk i shkonte mendja se ky objekt i vogël do të ishte epiqendra e një prej debateve më të nxehta të kohëve të fundit në qarqet shkencore europiane.
I pastruar me kujdes nga nje specialiste e Muzeut Britanik qe punonte per ekspediten anglo-shqiptare ne Projektin e Butrintit, objekti ne fjale u vezhgua nga dy Profesore Britanike te cilet brenda disa ditesh konkluduan se kishin ne dore nje nga zbulimet me te rendesishme deri me sot ne historine e lojes se shahut. Nje gur shahu, dhe jo vetem nje gur i ardhur nga thellesite e shekujve, por nje gur shahu i shek te 5 pas krishtit. Ky lajm i cili i'u shpernda rrufeshem te gjitha agjensive te lajmeve ne bote, habiti jo pak shqiptaret te cilet papritmas mesuan nga shtypi i huaj se ne njerin prej Qyteteve te tyre Antike, aristrokratet vendas luanin shah qe ne antikitet.
Ky lajm mbi zbulimin e papritur ne Butrint solli jo pak habi ne qarqet e arkeologjise nderkombetare, por edhe nje kuriozitet te madh per te pare ne se objekti ne fjale ishte me te vertete nje gur fildishi i perdorur per lojen me te njohur ne bote. Deri me sot hipoteza me e pranueshme eshte se shahu ka ardhur rreth shek te 11-12 ne Europe nepermjet penetrimit arab kryesisht ne Sicili dhe Spanjen jugore. Ashtu sic dihet fare mire rilindia europiane i detyrohet mjaft kultures arabe e cila solli te reja mjaft te vlefshme ne mjeksi, astrologji, matematike etj por gjithashtu solli edhe nje numur veprash te humbura te autoreve te antikitetit. Nepermjet kesaj kulture mendohet se edhe loja e shahut u soll ne Europe duke u bere ne pak kohe nje nga zbavitjet me te pelqyera te aristokracise europiane.
Nje gur shahu i shek te 5 pas krishtit do te thote gjithashtu se te gjitha teorite e ngritura deri me sot per origjinen e ardhjes se kesaj loje ne Europe duhen rishikuar. Por sigurisht nje zbulim i tille nuk mund te kaloje lehte nga vemendia a nje sere ekspertesh te kesaj fushe te cilet ishin cuditur per shpejtesine me te cilen dy Profesoret britanike kishin arritur ne kete perfundim.
"Le Figaro" gazeta e njohur franceze botoi e para nje artikull ku shprehte dyshimin per kete zbulim te madh ne fushen e shahut. Gjithashtu nje numer ekspertesh nderkombetare komentuan gjate per vertetesine apo jo te ketij zbulimi, duke shprehur mosbesimin e tyre per mundesine e egzistences se nje guri shahu te shek te V pas krishtit ne Butrint. Por megjithe debatet e shumta ne gazeta dhe revista te ndryshme, Butrinti dhe zbulimi i objektit te cuditshem ishte ne epiqender te veres se kaluar, duke ngjallur me shume kersherine vizitoreve per kete Qytet qe fsheh kaq te papritura.
Zbulimi i "gurit te shahut" ne Butrint ka ngritur edhe nje here pyetjen per te cilen nje numer Profesoresh mendonin se i kishin dhene pergjigjie me kohe. A luhej shah ne shtepite aristokratike te Metropoleve antike te Romes, Konstandinopojes apo Aleksandrise?
Deri me sot nuk ka asnje te dhene se aristokratet romane apo edhe ata provinciale kalonin kohen pas darkave dhe debateve filozofike me ushtrime te komplikuara shahu. Ne se guri i gjetur ne Pallatin Bizantin te Butrintit vertetohet nga ekspertet se eshte me te vertete nje gur shahu i shek te peste atehere do te kemi te paren prove bindese qe aristokratet romane dinin se si luhej shahu.
Megjithate per historianet skeptike nuk ka askund deri me sot burime te shkruara te autoreve antike ku te flitet mbi egzistencen e kesaj loje ne periudhen e Perandorise Romake. Askush nga Perandoret ne kujtimet e tyre nuk thote se perpara betejave te ashpra me fiset barbare qe kercenonin kufijte e Perandorise, zhvillonte taktikat ushtarake mbi fushen e shahut. Asnje nga eterit e famshem te Kishes nuk shkruan mbi egzistencen e kesaj loje ne shek e peste, nje loje e cila ne Mesjete do te behej ndoshta loja e vetme qe kleriket do te luanin me deshiren me te madhe.
Mos ndoshta historia duhet ri shkruar? Apo nxitimi i Profesoreve Britanike ishte nje menyre per te terhequr vemendje dhe objekti i gjetur eshte thjesht nje objekt qe s'ka te beje fare me shahun? Pyetje te cilat ne menyra te ndryshme jane bere gjate gjithe ketij debati te zjarrte.
Eshte i njohur fakti se arkeologjia ka kontribuar ne jo pak raste per te hedhur drite mbi tema te cilat jane konsideruar si ceshtje te zgjidhura. Shume mite dhe legjenda te debatuara per vertetesine e tyre, jane bere te besueshme si rezultat i zbulimeve arkeologjike. Mos ndoshta edhe kesaj rradhe arkeologjia do te ndryshoje historine?
Po kur eshte shpikur loja e shahut? Deri me sot eshte e mundur qe nga te gjitha kulturat qe kane lidhje me shahun, vetem ne kulturen Islame te gjejme nje literature e cila na tregon ne detaje rreth rregullave te lojes. Nga burimet Arabe eshte e mundur qe te njihesh me traktate te shkruara qe ne vitin 850 pas krishtit, si dhe me librin e vetem te njohur deri me sot qe trajton lojen e shahut. Perpara kesaj date vetem referenca te rastesishme njihen per lojen e shahut ne Arabisht, Persisht, Sanskrisht dhe literaturen Kineze, por te mjaftueshme per te na lejuar te dime se loja e shahut egzistonte.
Keto tekste muud te datojne rreth viteve 600 pas krishtit. Perpara kesaj date deri me sot eshte mjaft e veshtire qe te ndricohet ndonje gje e sakte rreth shahut. Arkeologjia dhe referencat e ndryshme nga tekset antike rreth lojrave te perdorura nga ushtaret romake nuk na saktesojne asgje ne lidhje me origjinen e shahut apo periudhen e sakte se kur njihej kjo loje. Kerkimet per origjinen e shahut jane pak a shume si kerkimet per gjetjen e etapave te periudhes se evoluimit te njeriut.
Per kete arsye vertetesia e "gurit te Butrintit" merr nje rendesi te jashtezakonshme per te kuptuar mbritjen e kesaj loje ne Europe si dhe maredheniet kulturore te nderlikuara midis Lindjes Islame dhe Perendimit te Krishtere.
Traktatet e para per shahun vine nga bota Islame dhe pikerisht nga Oborri i Kalifatit te Abasideve qe qeverisnin ne Bagdat ne shek e 9 dhe te 10 pas krishtit. Disa eksperte ne historine e shahut mendojne se kjo loje mund te ishte e njohur edhe ne oborrin bizantin, por ne nje forme shume te limituar. Deri me sot nuk ka asnje prove bindese se shahu njihej ne oborret e princerve europiane ne shekujt e mesiperm megjithe egzistencen e 16 gureve te gdhendur ne oborrin e Perandorit Charlemagne te cilat thuhen se jane nje dhurate nga Kalifi Harun al Rashid.
Zbulimi i nje fushe sebashku me te gjithe guret e lojes, datuar ne shek e 12, gjetur nga ekipi i Prof. George Bass ne Turqi, eshte prova e pare qe shahu luhej ne periudhen Bizantine te vone.
Objekte te cilat mund te jene lidhur me kete loje nuk egzistojne perpara kesaj date dhe gjetja e nje "Guri shahu" te shek V eshte nje zbulim i cili ve ne pikpyetje bindjen ne se Princerit Europiane kishin trasheguar jo vetem kulturen Romane, por edhe shahun.
Nga tekstet e njohura deri me sot te krijohet bindja se loja e shahut ne Lindje kishte arritur caqe sofistikimi. Keto traktate nuk flasin vetem per rregullat e lojes, por per probleme te komplikuara strategji dhe analiza te lojes. Nje pjese e madhe e ketyre dokumenteve qe jane ende te ruajtura deri me sot dhe tregojne se shahu eshte praktikuar ne Oborrin e Abbasideve gjate gjysmes se pare te shek te 9.
Eshte e veshtire te thuhet me siguri se shahu njihej ne boten Islame me perpara se kjo periudhe. Nje fakt interesant ne mbeshtetje te kesaj ideje eshte edhe mosperfshirja apo mos komentimi i kesaj loje ne Ligjet Islame apo ne Kuran. Kjo duhet te kete ardhur si pasoje e mosnjohjes se lojes se shahut nga Profeti Muhamet. Pozicioni i shahut ne kete sistem te sofistikuar rregullash dhe ligjesh sic eshte Kurani eshte shume i dyshimte pasi nuk permendet agjekundi si loje.
Nje numer burimesh te autoreve Islame mundohen ta atribuojne njohjen e shahut Kalifit Omar (634-644) vjerri i Profetit, por deri me sot nuk ka asnje fakt real per ta mbeshtetur kete supozim. Ndoshta keta autore kane kerkuan nje fare legjitimiteti per lojen e shahut e cila mund te kete qene ne rrezik per tu ndaluar nga interpretuesit e Ligjeve te shenjta.
Deri me sot mund te thuhet me siguri nga historianet se nuk ka asnje fakt real per te vertetuar se shahu njihej ne boten Islame perpara vitit 800.
Megjithate disa historiane mendojne se shahu njihej mjaft mire edhe me perpara se Dinastia e Abbasideve te vinte ne pushtet (750). Keta historiane i referohen disa fakteve te cilat nuk mund te konfirmojne egzistencen e ketij mendimi, por megjithate jane interesante per tu diskutuar. Poeti arab al-Farazdaq i cili vdiq me 728 ne nje nga poezite e tij perdor shprehje qe i referohen mjaft qarte lojes se shahut. Megjithate eshte mjaft e veshtire qe te mos pranohet fakti se te gjithe autoret arabe te shek 9-10 kane qene te mendimit se shahu erdhi ne kulturen Islame nga Persia te cilet e kishin marre kete loje nga India. Fatkeqsisht per te provuar kete fakt nuk ka asnje gjurme arkeologjike pasi deri me sot nuk eshte gjetur asnje gur shahu i kesaj periudhe. Megjithate linguistika ka vertetuar se fjala arabe per shahun "shatranj", vjen nga persishtia "chatrang" e cila vet vjen nga Sanskrishtja "chaturanga". Gjithashtu nje pjese e madhe e fjaleve te lidhura me shahun ne arabisht vine nga persishtja.
Perpara se Perandoria Persiane te pushtohej nga ushtrite arabe me 640, Persia ishte udhehequr nga Dinastia Sasanide qe ne shek e 3. Persia kishte gjuhen e saj, shkrimet si dhe fene Zoroastran. Pasi Persia u pushtua nga fiset Beduine, kultura persiane kaloi ne disa periudha transformimesh, por nje pjese e madhe e literatures dhe historise persiane u perkthyen ne arabisht. Arabet me mjaft lehtesi duhen te kene marre edhe lojen e shahut si pjese e kultures persiane sebashku me letersine dhe artet e tjera. Megjithate historia e shahut ne kulturen Persiane eshte mjaft e lexueshme ne nje nga kryeveprat e letersise persiane Shahnama e kompozuar nga poeti i famshem persian Firdusi rreth vitit 1011. Ne kete veper e cila eshte bazuar ne dokumentat e shek te 6 mbi Dinastine Sasanide, flet per shahun ne menyre mjaft te qarte ne historite e Vezirit te Mbretit Khusray Nushirwan (531 579) i cili ne bisedimet me delegacionin e derguar nga Maharaxhi i Indise arrin te zgjidhe ushtrime te komplikuara te shahut te cilat ishin derguar nga Mbreti i Indise.
Nje tjeter veper letrare e ardhur deri ne ditet tona nga letersia perse e quajtur Chatrang-namak flet me ne detaje per lojen e shahut duke u bere ndoshta vepra me e rendesishme per kete loje. Kjo veper e shkruar perpara vitit 800 pas krishtit, eshte vepra e pare para Islame qe jep detaje te rendesishme per shahun ku per here te pare thuhet se shahu luhej nga dy vete ne nje fushe me 64 kuti.
Nje tjeter reference per kete loje vjen nga vepra Karnamak i Artakhsher i Papak nje liber i shkruar ndoshta rreth shek te 6. ne nje pjese te librit theksohet se themeluesi i Dinastise Sasanide, Ardashir ishte shume i zoti ne "lojen me top, ne kalerim si dhe ne chatrang" ne kete veper nuk kemi detaje te tjera pervec se emrin e lojes se shahut, por megjithate ne nxjerrim si perfundim se te pakten qe nga shek i 6 pas krishtit, loja e shahut konsiderohej si nje nga vlerat e aristokracise persiane. Vetem dy referenca te ardhura nga literatura persiane nuk jane te mjaftueshme per te krijuar nje ide te saktee per lojen e shahut, por megjithate duhet te kemi parasysh se vetem 5 vepra te letersise persiane te asaj kohe kane arritur te mbi jetojne deri me sot.
Sigurisht eshte veshtire qe per te gjitha keto mite dhe legjenda te gjenden prova historike, por nje gje eshte mjaft e qarte se te gjitha hipotezat qe ekzistojne te drejtojne drejt Persise dhe Indise. Historianet ne pergjithesi kane pranuar faktin se shahu eshte sjelle nga India ne Persi ne kohen e sundimit te Khusrau Nushirwan 531-579.
Origjina e lojes se shahut nga India eshte debatuar dhe pranuar ne nje fare menyre nga historianet, por fatkeqesisht ne shkrimet e hershme Sanskrite nuk ka referenca te qarta per kete loje perpara viteve 600. I vetmi burim qe mund te kenaqi sadopak historianet qe hulumtojne kete ceshtje eshte Harshacharita apo "Jeta e Harshas" e shkruar ne 625 nga Bana i cili pershkruan ushtrine e Maharaxhit Gupta e "cila ishte rreshtuar si ne nje loje chaturanga"
Te gjitha shkrimet e shenjta Indiane qe japin referenca per lojen e shahut jane shkruar pas kesaj date duke e bere te pamundur depertimin ne misterin e dates se lindjes se kesaj loje, por gjithsesi duke e pranuar faktin se origjina e shahut eshte India.
Hipoteza se Guri i gjetur ne Butrint eshte nje gur shahu i datuar ne shek e peste, do te jete prova e pare se kjo loje ka mundur te vije ne territoret romane gati 150 vjet perpara teksteve Sanskrite te njohura deri me tani. Ne se ky fakt do te pranohej nga historianet atehere objekti i vogel prej fildishi do te rishkruante historine duke sjelle pyetje te reja per marrdheniet midis Romes dhe viseve te largeta te Indise. Sigurisht do te duhen zbulime dhe studime te reja per te provuar dicka te tille por debatet e hapura gjate veres se kaluar do te vazhdojne duke pasur si epiqender pyetjen ne se aristokrati butrintas qe banonte ne Pallatin Bizantin ne buze te kanalit te Vivarit, luante shah apo jo 600 vjet me pare se shahu te njihej ne Europe?
http://abcnews.go.com/Technology/story?id=97926
No comments:
Post a Comment