Parathënie e autorit: Cilët janë Shqiptarët?
Mbajtesit e pasaportave amerikane mund te kujtojnë se disa vite me pare Shqipëria ishte një nga pese vendet ku e kishin te ndaluar të shkonin per vizitë; edhe kur, me 1967, Shtetet e Bashkuara e hoqen kufizimin e tyre per udhëtimin në Shqiperi, qeveria shqiptare menjëherë vendosi kufizimin e vet.
Kur ish-Presidenti Karter lajmëroi se njeriu pergjegjës per parapërgatitjet e tij peruruese, Bardhyl Tirana, do të kryesonte departamentin e tij të mbrojtjës civile, në këtë emër disa njerëz mund të kenë dalluar emrin e kryeqytetit të Shqipërisë, Pak vetë, ndoshta, do të kene bere një lidhje midis komunitetit shqiptar ne Detroit dhe avokatit te gjykatës së lartë ne Departamentin e Drejtësisë së Shteteve të Bashkuara, Gjon T. Koteli (John T. Kotelly), i cili me 1979 mori emërtimin e lakmuar Gjon Marshall (John Marshall Award) per suksesin e tij në ndjekjen penale te cështjeve të rëndësishme të korrupsionit publik. As nuk mund të pritej që, nën mbìemrat ekzotikë ose të amerikanizuar të fqinjëve etnikë, njerëzit të njihnin bijtë dhe bijat e panumërt të imigrantëve shqiptare të përulur, të cilët me vendosmëri iu ngjitën shkallëve të suksesit, së pari në tregti, me pas në profesione.
Njëri prej tyre është Antoni Athanas, një ish-imigrant pjatalares e kamarier, që e ktheu një nga pese restorantet e tij, "Pier Four" të Bostonit, në atë që Wall Street Journal njëherë e quajti restoranti me i madh në botë.
Ai tani kryeson një projekt zhvillimi digash prej një miliard dollarësh në Boston.
Plejada e shqìptarëve të shquar përfshin Gjon Belushin, komedianin e Hollivudit, qe pak vite me pare bëri tërë Amerikën te qeshë, por që rendja e tij tragjike pas lumturisë personale e dërgoi me 1982 në mbidozimin fatal me drogë. Vëllai i tij, Xhejms Belushi, është sot një aktor i njohur. Një tjetër shqiptar i njohur është edhe gazetari Donald Lambro, që beton kudo. Ai është quajtur nga Reader's Digest (korrik 1986, 60) "eksperti numër një i gazetarisë" per programet qeveritare harxhuese. Po kështu, i njohur është edhe Uilliam Gregori, kapiteni i forcave ajrore dhe piloti i provave ne kualifikimin pasuniversitar nga Unìversiteti Kolumbìa (Columbia University), i cili me 1990 u zgjodh nga NASA per t'u përgatitur si astronaut per pilot anijeje kozmìke.
Shikuesit e lajmeve vështirë te mos kenë vene re përmendjen e shqiptarëve ne botë. Kur Papa Pali VI theu cdo precedent, duke folur në Asamblenë e Përgjithshme te Kombeve te Bashkuara me 1965, i vetmi delegacion që protestoi dhe e bojkotoi fjalimin ishte nga Shqipëria.
Kur Gjykata Botërore në Hagë lajmëroi vendimin e saj lidhur me pengjet amerikanë në Iran dhe bota nuk e dinte nese Teherani do ta respektonte atë, reporterët vune në dukje se që kur ishte themeluar kjo gjykatë, në 1945, vendimi i saj ishte kundershtuar vetëm një here, dhe ky vend kishte qenë Shqipëria.
Kur Republika Popullore e Kinës ishte disi jashte familjes ndërkombëtare, ajo u propozua me sukses per anëtarësi në Organizatën e Kombeve të Bashkuara nga klientja e saj e vogël, por kokëfortë, Shqipëria.
Me 1980, kur një projektrezolutë e Kombeve te Bashkuara dënonte agresionin e armatosur sovjetik në Afganìstan dhe kërkonte tërheqjen e menjëhershme të trupave të huaja, Shqipëria ishte një nga të katër shtetët e vetme komuniste që votuan kundër Moskës.
Dikur unìk, si i vetmi vend kryesìsht mysliman ne Evropë, disa vjet me pare Shqipëria u krenua duke u quajtur i pari dhe i vetmi vend krejtësisht ateist në historine e botës, një përpjekje e pashoqe brutale e bëre gjatë vìteve të komunizmit per të shfarosur te gjitha gjurmët e çdo feje ne vend.
Një studim i vitit 1989 mbi të drejtat e njeriut, i bëre nga Instituti Puebia i Uashingtonìt, e identifikoi Shqipërine si "abuzuesja me e madhe e lirisë fetare sot në botë" (Dielli 10 shtator 1989, 8). E megjithatë, kush nuk ka degjuar per Nënë Tërezën, fituesen e shenjtë të emërtimit Nobel, engjëllin roje të banorëve të rraskapitur e të braktisur në Kalkuta dhe në 60 vende të tjera, që lindi në Shkup, në një familje shqiptare me emrin Bojaxhiu?
Në faqet e mëposhtme do të shohim se ata pretendojne që kanë prejardhjen nga luftëtari i madh Akili dhe nga heronj të tjerë të" pushtimit të Trojës së lashtë. Ata bëjnë të tyrin Aleksandrin e Madh, që shpëtoi civilizimin perëndimor nga hordhitë pushtuese te Persisë. Pirro qe një tjetër shqiptar.
Shqiptarët dominonin në elitën e Gardës Pretoriane të Romës dhe në radhët e shquara të ushtarëve-perandorë, duke përfshire të famshmit Diokletianin dhe Kostandinin e Madh. Perandori i shquar Justiniani i Madh, që zuri fronin në Kostandinopojë, ndoshta ishte me origjinë nga Ohri. Me pas kemi Skënderbeun e pakrahasueshëm, i cili pothuajse i vetëm u bë mburoja e Evropës kundër turqve per një çerek shekulli.
Guximi dhe besnikëria e shqiptarëve i ben sulltanet e Turqise t'ì preferonin ata si jenicerë ne truprojën mbretërore dhe si Garda Pretoriane para tyre, ata mundën dhe shpesh u bene perandorë ose thyen perandorë.
Ishin shqiptare të ikur per t'i shpëtuar shtypjes turke ata që udhëhoqën luftën per çlirìmin e Greqisë. Në fakt, qenë shqiptarët ata që mbanin kostumin, i cili përdoret akoma edhe sot si uniforme nga kufitaret ose rojet mbretërore greke: fustanella ose fundi i bardhë me pala prej shajaku, opingat prej lëkure me maja te ngritura lart dhe me xhufka shumengjyrëshe, brezi ose rripi bojëgjak plot me arme, një xhaketë e zezë me krahe dhe një feste e bardhe.
Garibaldi dhe pasardhesit e refugjateve shqiptarë në Itali luajten nje rol parësor ne luften per unifikimin e Italisë me 1860. Eshtë e kuptueshme atëhere pse Enver Hoxha do të deklaronte,
"Historia jonë nuk është shkruar me penë e bojë, por me shpatë e gjak."
Megjithatë, shqiptarët kanë shkëlqyer edhe ne gjera te tjera, përvec, posteve ushtarake. Dijetarë seriozë pretendojnë qe kanë patur etni shqiptare edhe Homeri, Aristoteli dhe Hipokriti, "Ati i Mjekësise". Xheromi, qe përktheu Biblën ne latinisht (Vulgatën), ishte pasardhës ilir, apo shqiptar, siç ishte edhe Papa Klementi XI. I tillë ishte edhe Patriarku Ekumenik Athenagoras I, i cili me 1964 u takua me Papa Palin VI per te çliruar njëri-tjetrin nga anatemat e 1054, që ndanë Kishen Katolike Lindore nga Perëndimi.
Nje numër jashtëzakonisht i madh shqiptaresh u ngritën ne postet qeveritare me te larla të perandorise otomane. Burri i shtetit italian Frangesko Krispi e shpalli veten prej gjaku shqiptar. Po i tillë ishte edhe Muhamed Ali Pasha, i cili me 1805 themeloi regjimin njëshekullor në Egjipt. Po keshtu edhe Mustafa Qemali, i quajtur "Ata-Turk" (Ati i turqve), themeluesi i Turqise moderne.
Ka gjithashtu edhe shumë të tjere, te cilëve nuk u dihet emri. Mungesa e dokumenteve te hershme shqipe na ka lëne vetëm gjurmë të muge'ta të fillimëve të tyre. Ka mundësi qe mbi 200 breza shqiptaresh, qe nuk uà dime emrat, të kenë jetuar dhe pimuar, dashuruar dhe urryer, martuar dhe lindur, duke luftuar vazhdimisht per të mbijetuar. Ata me fëmijët dhe me komunitetet e tyre nganjëherë shijuan bollëk dhe shpeshherë të dëshpëruar vuajtjen nga skamja. Ata kërkuan të permiresojnë gjendjen e tyre, ata përjetësuan gjuhën dhe kulturën e tyre dhe shpesh ata vdiqën pothuajse pa lëne asgjë per të dëshmuar per luftën e tyre. Këta shqiptare madhështorë e kanë vazhduar luften e tyre dramatike per 70 shekuj, por kanë regjistruar si të begatë vetëm tre të fundit prej gjithë këtyre shekujve.
Shumë shekuj të heshtur paraardhës naj apin vetëm pamje të rastësishme dhe kalimtare të së kaluarës heroike të këtij populli kaq shumë te panjohur. Shqiptarët kanë jetuar në nje vend horizontesh të dhëmbëzuar, majash të larta, shkëmbinjsh të thiket, rrafshnaltash erërrahura dhe grykash plot me bore. Ata nuk e quajtën atë "Albania", por "Shqipëria", "Toka e Shqiponjës". Ata nuk e quajtën veten "Albanians", por shqiptare, ose "Bij të Shqiponjës". Keshtu, ata u identifikuan me më fisnikun prej shpendëve, që fluturon me lart, që 135iftohet përjetë dhe që e ben çerdhen ndër maja mbi dy mijë metra te larta.
Kjo toke piktoreske është përmendur në letërsi me konsideratë. Megjithëse Uilliam Shekspiri kurrë nuk e ka vizituar këte vend, ai e vendosi komedinë e tij "Nata e Dymbëdhjetë" në Iliri, pra në Shqipëri. Vizitat që ben Lordi Bajron në Shqipëri e lane atë kaq entuziast per vendin dhe popullin, sa miku i tij poet, Shellì, i vurì nofkën "Albi". Ne Cajld Haroldin (1.2.46) Bajroni e shprehu admirimin e tij per "luginat e Ilirise", per "malet e shumta sublime", per ato "toka te rralla dhe per përrallat e lashta", dhe shpallì "te lillà gryka te bukura rrallëherë t'i sheh syri". Ai derdhi poezi gjithashtu edhe per popullin, duke e quajtur Shqipërinë "nene e rreckosur burrash t'egër" (1.2.38). Ai e pikturoi "shqiptarin e eger me fustanellë gjër me gju / me kokë me shami lidhur e pushkë te zbukuruar / dhe ruba me fije ari t'bukra per t'i pare" (1.2.58). Po aty, ai gjithaslitu deklaroi "Arnautët, ose shqiptarët, me shtangën kaq shumë me ngjashmërinë e tyre me malësorët e Skocise; pikërisht malet e tyre, fustanella, megjithëse e bardhë, forma aktive hollake, dialekti i tyre kelt ne tingëllim dhe zakonet e tyre te ashpra, te gjitha me kthyen prapa..."
Po kështu edhe gjakmarrjet e tyre te rrepta ndërfisnore, edhe gajdet me lëkurë dhie ose derri të lemuara me ujë të ngrohte e vaj, melodia e gëzueshme e te cilave, e ngjashme me atë te flautìt, shoqerohej nga një zukatje e lehtë, tamam si ajo e muzikes se gajdes së malësorit skocez.
Përtej Atlantikut, legjenda e heroit te Shqipërise, Skenderbeut, tregohej nga çìfutì spanjoll ne veprën e Longfellout "Përrallat e hanit buzë rrugës". Dhe akoma me në perëndim, përtej Paqësorit, e vetmja poeme epike në gjuhën tagaloge te Filipineve është "Fiorante at Laura", nje histori dashurie klasike e vendosur ne mbretërinë e Shqipërisë (Leonard Tuggy, letër autorit, 27 mars 1989).
Shqipëria e sotme e zvogeluar eshte bëre sanduiç, midis ish-Jugosllavisë dhe Greqisë në bregun perëndìmor të Gadishullìt Ballkanik, vetëm 40 milje në detin Adriatik larg nga thembra e gizmës italiane.
Megjithatë, me siguri është vendi me pak i njohur i Evropes. Si provinca e fundit turke në Evropë, në shekuj Shqipëria ishte e mbyllur fort per të huajt dhe derì vonë ka qene e mbyllur edhe me fort nga regjimi i saj komunist i pasluftës. Kushdo mund te vizìtonte Nepalin, Arabine Saudite ose Kinen, por jo këte komb enigmatik të vogël oshënar. Gazetaret e përshkruanin Shqipërinë si të izoluar, të mbyllur, misterioze, ksenofobike, një Tibet ne Evropë. Madje, karakterizìmi i Uinston Cërcillit si "nje gjeegjëze, e mbështjellë në një mister brenda një enigme", me me vend do te ìshte per Shqipërinë sesa per Bashkìmin Sovjetik.
Njerëzit pyesin, "Ku e kanë zanafillen shqiptarët?
Mos janë ata pasardhës moderne te grekëve apo të romakëve, të sllavëve ballkanas apo ndoshta të turqve?"
Per t'iu përgjigjur ketyre pyetjeve, së pari do të shqyrtojmë gjetjet arkeologjike, pastaj punën kërkimore shumë të hollësishme të ekspertëve të gjuhësisë dhe në fund tradìtat popullore të ruajtura në kronikat me të hershme të dijëtarëve të lashtë. Keshtu ne zbulojmë gjurme të kulturës parahistorike të Shqipërisë, që nuk mund të kuptohen ndryshe.
Vendosmëria e tyre per të ruajtur ìdentitetin e vet etnìk, pasioni i tyre per tokën, gjuhën dhe lirinë e tyre u kërcënuan nga të dyja perandorìtë e krishtera, e Lindjes dhe e Perëndimit, dhe me vonë nga turqit otomanë.
Gjatë dhjetëra periudhave te njëpasnjëshme të sundimit te huaj shqiptarët gradualisht e braktisën adhurimin primitiv te natyres dhe se pari u kristianizuan, pastaj u islamizuan e me vonë u bene komunistë. Lindin shume pyetje.
Pse shqiptarët, historikisht të krishterë, do të ktheheshin kryesisht në muslimanë?
Popuj të tjerë evropìanë qenë te ekspozuar ndaj islamizmit turk pò aq sa dhe shqiptarët e ne rrethana të ngjashme. Megjithatë shqiptarët qenë te vetmit evropianë që iu nënshtruan islamizmit në masë.
Pse ndodhi kjo?
Këtu do te shqyrtojmë okupimin shtypës 500-vjeçar të Shqipërisë nga sundimtarët turq dhe braktisjen e saj nga fqinjët katolikë romake dhe ortodoksë grekë. Do të shqyrtojmë në thellësi dy lloje faktorësh, objektivë dhe subjektive, te cilet kontribuan direkt në islamizimin e saj masiv.
I pari prej tyre është modeli i politikave turke ndaj minoriteteve fetare, tjetri, karakteristika te veçanta, posacërisht per popullin shqiptar, qe iÌ predispozuan ata drejt kthimit ndaj islamizëm.
Shqipëria e pasluftës fitoi një nam të dyshimtë te të qenurit i vetmi vend që e zgjodhi vetë komunizmìn, me pak ose aspak shtrëngim nga jashtë. Vëzhgues të interesuar pyesin:
Pse Shqipëria komuniste do të ndërpriste lidhjet e pasluftës me Jugosllavinë per të bere aleancë me Bashkimin Sovjetik me 1948, pastaj do të hidhte poshtë Bashkimin Sovjetik per Kinën Maoiste me 1961, me pas do të refuzonte të gjitha lidhjet me Kinen me .1978, duke vendosur "t'ia dilte e vetme"?
Pse Shqipëria do të vazhdonte, si i vetmi shtet në botë, të njihte Josif Stalinin si heroin dhe shembullin e vet?
Dhe ka akoma një mister me imediat, pasi Shqipëria ia detyron vetë ekzistencën e saj ndihmës diplomatike, humanitare, teknike, mjekësore, finanziare e arsimore amerikane.
Në Shtetet e Bashkuara gjithashtu gjendet komuniteti me i madh e me i lidhur i mërgimtarëve shqiptarë besnikë e entuziastë, që bere pas bere i kanë ardhur ne ndihme mëmëdheut. Dhe njerëzit pyesin:
Pse regjimi i mëparshëm shqiptar do të vendeste lidhje diplomatike, tregtare e kulturore me me shumë se njëqind kombe në të gjitlië botën, e megjithatë do te perbuzte marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara, madje, si Irani, duke i quajtur Sh.B.A "Satani i madh imperialist"?
Prapë njerëzit pyesin;
Pse shqiptarët, në shumice myslimanë që i besojnë Allahut, dhe me minoritele ortodoksë apo katolikë romake që besojnë në Perëndinë dhe në Jezu Krishtin, do të nxirrnin jashtë ligjit gdo shprehje fetare dhe do të krenoheshin duke u bere i pari dhe i vetmi shtet në botë tërësisht ateist?
Dhe prapë, edhe njëherë:
Perse regjimi komunist shqiptar do të ndiente kënaqësi në identifikimin e tij nga agjenci vëzhguese ndërkombëtare si abuzuesi me i keq në botë i të drejtave të njeriut dhe i lirive fetare?
Me vonë" pyesin:
Kur reformat demokratike përfshinë kaq shumë vende komuniste të Evropës Lindore, pse udhëheqësit komuniste të Shqipërisë së vogël e të izoluar i poshtëruan "këta revizionistë" si tradhtarë dhe u krenuan duke qëndruar të vetëm si bunkeri i fundit i stalinizmit të egër?
Dhe së fundi:
Pse këta burokratë stalinistë mendonin se mund te mbijetonìn te vetëm ne shembjen totale që pësoi çdo regjim tjetër komunist në Evrope, duke përfshirë edhe Bashkimin Sovjetik?
Nga sa u tha me siper, vëzhgues të shkujdesur gabimisht mund të mendojnë se shqiptarët janë të lëkundshëm ose kapriçìoze. Ne do te ndjekim me radhë zhvillimin e mundimshëm te nje Shqipërie, në dukje e pavarur, përmes një sëre aleancash të huaja të diktuara nga varësia ekonomike, arritjen e pikës kulminante të komunizmit te saj radikal, ndalimin e të gjitha feve dhe zhvillimin e saj social dhe ekonomik.
Ndoshta ky ishte i vetmì vend në botë që nuk kërkoi ndihmë të huaj nga askush dhe që nuk kishte borxh kombëtar!
Këto aleanca të huaja që ndryshonin vazhdimisht, a ishin të diktuara nga nje vendosmëri per të arrìiur ndonjë synim të përcaktuar qarte, që frymezonte patriotët shqiptarë në shekuj?
E pranojmë se këto gjëra ne mund te dime vetëm pjesërisht, pasi Shqipëria kishte per mburojë nje perde me të papërshkueshme se alo që fshihnin nga sytë e botës bllokun sovjetik dhe Kinën. Por ka disa tregues të caktuar që duken nga historia e përgjakur, tragjike, e zhurmshme dhe e gjatë e Shqipërisë. Dëshmia, ndonëse e varfër, është e qarte. Bota jonë duhet ta njohë ate. Kjo vepër, nje shqyrtim historik per Shqipërinë dhe shqiptarët, nuk është nje ushtrim në kotësinë shkollareske. Vepra është shumë me vend per disa kategori lexuesish. Te parët janë shqiptarët liridashes.
Ai vend është i pazakontë, pasì numri i shqiptarëve etnikë që jetojnë përtej kufijve të Shqipërisë është me i madh se 3 milionët që jetojnë brenda saj.
Vetëm ne Jugosllavi ka rreth 3 milione shqiptarë.
Në Turqi ka 1.5 milion,
në Greqi rreth 300,000,
ne Itali mbì 400,000
dhe në Shtetet e Bashkuara 400,000.
Ka dhe mijëra të tjerë që jetojnë në Australi, Argjentìnë, Kanada dhe në të gjithë Evropën. AngUshtja është gjuha kryesore e shumë prej këtyre dhe gjuha e dytë e pothuajse gjithë te tjerëve, si në Shqipëri, ashtu edhe jashtë saj. Shumë prej tyre kanë shprehur pakënaqësi ndaj pak faqeve që përpiqen të mbulojnë ngjarjet ne historìne e tyre para këtij shekulli. Shumë jo-shqiptarë, miq të Shqipërisë, kanë të njëjtin shqetësim.
Redaktori i nje gazete shqiptarë në Boston vajtonte faktin se ka fare pak libra në anglisht per historine e Shqipërisë. Ai vuri në dukje se bibliotekat universitare, sì edhe shkollat dhe lexuesìt e tjerë amerikanë, pò kërkojnë material në anglisht per Shqipërinë, por shumë pak mund të gjendet. Nje i abonuar u përgjigj se shumë anëtarë të komunitetit të tij shqiptaro-amerìkan nuk lexojnë shqip, por janë "të uritur per fakte per historine dhe trashegiminë tonë". Ai shprehu shpresen se ata do te merrnin me shumë material te tillë në te ardhmen. Nje tjetër i abonuar shkroi per kerkimin e tij të kotë per nje histori te Shqipërisë në anglisht në bibliotekën qendrore të qytetit të tij metropolitan në mes të Amerìkës. Por vetëm mësoi nga bibliotekarja se nuk gjendej asgjë e tillë. Është e kuptueshme dhe per të ardhur keq që personel diplomatik perëndimor i atëhershëm dinte fare pak per punët e Shqipërisë. Dhe kjo mungesë vetëdijshmërie vërtet ka ndërlikime serioze per pjesën tjetër të botës.
Do të shohim se si ndërhyrja katranosëse ne punët e Shqipërisë nga diplomate evropianë me synime të mira, precipitoi Luftën Ballkanìke, i shperbleu kombet fqinje me nje gjysme te territori dhe të popullsisë se Shqipërisë dhe përgatiti skenën per Luftën e Pare Botërore.
Një president amerikan i mirinformimi, Vudrou Uillson, akoma nderohet nga shqiptarët per këmbënguljen e tij kokëfortë ne Versajë per te drejtën e kombeve te vogia si Shqiperia, qe te gëzonin veteqeverisje demokratike dhe pavarësi. Nga ana tjetër, patriotë te ndryshëm shqiptare' fajesojnë strategët ushtarakë amerikanë e britanikë te Luftës se Dytë Botërore se lejuan nje klikë te ashpër komuniste te merrte ne kontroll vendin e tyre dhe te eliminonte demokracinë e stilit perëndimor.
Është e qartë, per mire a per keq, popujt e mëdhenj e të vegjël, duke bashkekzistuar ne Tokë", janë te lidhur se bashku ne vorbullën e jetës. Çfarë ndodh ne Shqipëri vërtet ka ndërlikime per te gjithe ne të tjerët.
Me 1991, me rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis Shteteve te Bashkuara dhe Shqiperisë, vakumi i pasluftës per sa i takon informacionit nuk eshtë pengesë per një bashkëpunim te zgjuar midis dy vendeve. Ndërkohë, nderlikime te tjera bashkëkohore kanë zënë vend. Por Xhorxh Santaiana i Universitetit te Harvardit na kujtoi ne te gjithëve se ata qe nuk e kujtojnë te kaluarën janë te dënuar ta përsërisin ate.
BURIME PER NJOHJEN E SHQIPERISË SE LASHTE
Dijëtarët e lashtë grekë dhe romake shkruan per ato ngjarje te kohës se tyre qe ata mund t'i vërtetonin dhe t'i ruanin per brezat e ardhshëm. Fatkeqësisht, shqiptaret e lashtë nuk lane absolutisht asgje te shkruar: as letërsi, as edhe nje dokument te vetem, madje as edhe nje mbishkrim.(?)
Ne ndihmë na erdhën arkeologet. Kërkimet e tyre kane nxjerrë nga toka struktura guri te çdo lloji: fortifikime, banesa, monumente, altare dhe varreza, pò ashtu edhe mozaike e vesanërisht po deri qeramike. Ata kanë zbuluar punirne prej guri, kocke, briri, bakri, bronzi, hekuri dhe gurësh te cmuar, ari dhe argjendi. Ka arme, armatura, ene shtëpiake, vegla bujqësore, pajisje, stoli, kopsa dhe monedha, te cilat te gjitha na ndihmojne të rindërtojmë kulturën e tyre parahistorike.
Gjuhëtarët na kane bere te njohìm të fshehta të tjera.
Sepse analìza gjuhësore mund ta ndjekë nje gjuhë të shkruar qe nga fillimet e saj me të hershme, mund te zbulojë lidhjen e saj me gjuhë të tjera dhe me nje burini familjar te perbashkët. Emrat e trashe'guar të maleve e lumenjve, heronjtë legjendarë e hyjnitë, figurai dhe mbishkrimet në monedha, dhe cdo fjale e hershme mund të hedhin dritë mbi kulturën primitive. Per me tepër, kronikat e dijëtarëve të lashtë greke' e romakë përfshinin fragmente të urtësisë së popujve fqinjë parahistorike: mitet dhe legjendat e tyre, tabutë dhe zakonet e lidhura me familjen, fisin, martesën, lindjen dhe vdekjen, qeverinë dhe luftën, mbjelljen dhe korrjen, këngët dhe lojërat, mjekësinë dhe fenë.
Ky thesar i pasur i folklori! shqiptar nuk kishte autor ose burini të njohur. Ishte një trup Ì pashkruar i diturisë tradicionale, qe pasohej si rrëfenjë gojore nga njëri brez tek tjetri. Diku, disi, këto gjurmë kulture tërhoqën vëmendjen e dijetarëve greke e romakë, që i shkruan ato per brezat e ardhshëm. Pra, këto tre burime: arkeologjia, gjuhësia dhe disa kronika te hershme, mund te hedhin mjaft dritë ne atë që përndryshe do te ishte një e shkuar krejt e pakuptueshme e shqiptarëve parahistorikë. Në këtë fazë, dokumentet e hershme historike e letrare ndihmojne ne mbushjen e vakumit te informacìonit. Fatmirësisht per ne, Shqipëria gjendej në mes të dy civilizimeve klasike, të Greqisë e të Romës, dhe here pas here u përplas me të dyja. Shumë te dhëna historike greke, latine e italiane përmendin krejt rastësisht ndonje kontakt ushtarak, diplomatik, tregtar ose klerikaì me shqiptarët. Me vonë, udhëtarë evropianë, dijëtarë, tregtarë, personel konsullor ose aventurìere eksploruan ashpërsine malore dhe shkruan vëzhgime ne ditarët e tyre. Te tilla rrefime pa lidhje zor se mundësojne dëshminë e vazhdueshme historike që ne do te preferonim. Megjithatë, pikërisht autenticiteti i tyre na inkurajon në rindërtimin sa me besnik të historise heroike, tragjike dhe te gjatë të shqiptarëve. Sepse, sic. ka deklaruar J.D.Burshier, "Vendosmëria me te cilën kjo race e shquar ka ruajtur kështjellat e saj malore gjate një sere epokash të gjata, është ndeshur deri me sot me një vlerësim të pamjaftueshëm të botës së jashtme" (Lìria 14gusht 1981, 3)
Por ne, si heroina anijembytur e Nate's së Dymbëdhjetë të Shekspirit, le të pyesim, "Cilt vend, o miq, është ky?" Kapiteni shekspirian i anijes u përgjigj, "Kjo eshtë Iliria, zonjë" (1.2.1-2). Kur ajo pyeti, "A e njeh ti këtë vend?", ai u përgjigj,"Ehë, zonjë, mire" (1,2.23-24).
Këto faqe, atëherë, do ta ndihmojne lexuesin ta njohë këtë" vend, Ilirinë, dhe ta njohë atë mire.
Kush ishte Edvin Zhak?
No comments:
Post a Comment