Historia e veshjes shqiptare të Lord Bajronit

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Kostumi Shqiptar i veshur nga Bajroni eshte pronë e njërës prej familjeve më të famshme britanike dhe është shfaqur në Londër.

Vizita në Shqipëri i la mbresa të thella Bajronit. Te shqiptarët ai pa një shpirt të veçantë, i cili ndezi imagjinatën e tij poetike për tema ekzotike. Në shënimet e mbajtura, kur ishte në Shqipëri, për poemën "Shtegtimi i Çajld Haroldit", ai shkruante për shqiptarët: "Më tërheqin shumë me atë ngjashmërinë e tyre me malsoret e Skocisë, në veshje, në pamje dhe në mënyrën e jetesës. Malet e tyre të shumta ngjajnë me Kaledoninë dhe kanë një klimë të këndshme. Fustanellat e tyre të bardha, veprimet energjike që kryejnë dhe dialekti i tyre, që përngjan me tingujt keltikë, janë mbresëlënëse. "Si kujtim ai mori një kostum tradicional shqiptar, me të cilin piktori Tomas Filips i ka bërë një portret. Ky kostum ka një histori më të gjatë. Ai tani është i paraqitur në Bowood Estates, Angli.

Në përshkrimin e udhëtimeve të tij Bajroni thotë: "Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s'do të kish dobi. Për fat të mirë, era reshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në stere. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t'u zë besë naftëve turq, megjithëse pashai pati udhëzuar galeotët e tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Mesalongj nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t'i radhit në kokë, as t'i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk jane të gjithë myslimanë, disa nga fiset janë të krishtere… Kurrë s'do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë, kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe, të qëndisura me ojna të arta), me jataganë e pisqollë të sermët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh, të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arabë në galerinë e madhe, të gjatë, me kuaj të vendosur në një qilar përposhtë, dyqind atllarë të shaluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e muezinët që thërrasin ezanin nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë, sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka".

Interesant është fakti se Bajroni mori pjesë edhe ne varrimin e Marko Boçarit. Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës. Vdekja Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Europën, ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit kur ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi kur Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i veshur me kostumin e njohur kombëtar Shqiptar ose arvanitas. Pas pak kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtrojnë varrin e Marko Boçarit, por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sullen kundër tyre dhe i penguan të poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morrën trupin e Markos dhe e varrosën me nderim heroik, me një cermoni të thjeshtë.

Gjatë vizitës së tij në Shqipërinë jugore e më saktësisht në Janinë në vitin 1808, lord Bajroni mori si kujtim nga ato vise një kostum tradicional shqiptar. Do të ishte pikërisht bukuria dhe e veçanta e këtij kostumi, që në verën e vitit 1813 do ta shtynin piktorin Tomas Filips që të realizonte portretin e famshëm të lord Bajronit veshur me kostumin shqiptar. Portreti titullohet "Portrait of a Nobleman in the dress of an Albanian" (portret i një fisniku me veshje shqiptare) dhe paraqet Bajronin me një veshje ku ndërthuren e purpurta dhe e arta e jelekut me vizat gri e blu të një një turbani që i përngjan më shumë një shalli; e bardha e këmishës dhe e fustanellës me të zezën e kadifenjtë të një xhakete. Ai mban në duar një jatagan i cili ka një këllëf të purpurt e të argjendtë. Portreti u vendos asokohe në Royal Academy dhe tani është i vendosur në amasadën britanike në Athinë. Megjithatë, ky nuk ishte i vetmi portret që piktori i bëri Bajronit. Në 1835 dhe në 1840 Filips pikturoi dy variante të tjera të këtij portreti. I pari iu dhurua më 1862, nga i biri i piktorit, Galerisë Kombëtare të Portreteve (National Portrait Gallery) në Londër, ku vazhdon të jetë i ekspozuar aktualisht. Ndërsa varianti i dytë, që u komisionua nga Xhon Murrej, botuesi i Bajronit, ndodhet i ekspozuar me publikimet e firmës në Albermarle Street, Londër.

Bajroni ka pasur një korrespondencë flirtuese me Margaret Mercer Elfiston, të bijën e lord Keitit dhe më 1814, ai i dhuroi asaj kostumin Shqiptar duke i sugjeruar që ta përdorte si veshje balloje, pasi kjo veshje ishte e veçantë. Më pas kostumi kaloi nën zotërimin e familjes Lansdoun dhe u rizbulua në vitin 1962. Një nxënëse që studionte Bajronin, e quajtur Doris Lenglej Mor, shkon në familjen Landsdoun e, më saktësisht, në Bowood House, në Wiltshire për të marrë materiale në lidhje me këtë familje dhe e njeh këtë kostum. Në një artikull të publikuar në "Costume Society Journal" në 1971, Mor përshkruan emocionin që pati ndjerë kur kishte mbajtur në duar atë kostum. Pasi u shfaq në Muzeun e Kostumeve, në Bath, kostumi shqiptar ishte kthyer në Bowood për t'u ekspozuar. Pikërisht dy jelekë të marrë nga ky kostum tashmë janë të varur në murin e dhomës në të cilën qëndronte dikur Mercer Elfinstoni. Kjo gjë tregon një lidhje të dukshme mes Bajronit dhe Shqipërisë.

Rezidenca Bowood House & Gardens u ble nga duka i dytë i Shelburnit në 1754, në një gjendje gjysmë të kompletuar dhe u përfundua para vitit 1760. Një pjesë e shtëpisë u shkatërrua në 1955, dhe pjesa e mbetur u riorganizua mjaft mirë. Gjysma e asaj që ka mbetur është e hapur për vizitorët. Sër Uilliam Peti ishte stërgjyshi i kësaj familjeje dhe baronesha Shelburn ishte gruaja që ai e la të ve. Djali i tyre i madh u bë markezi i parë i Landsdounit. Ai njihej më mirë si Shelburni që ndihmoi Jozef Preslin, kimistin e parë që zbuloi formulën e oksigjenit në Bowood. Gjithashtu, Shelburni ka pasur komunukime të shpeshta edhe me Xhonsonin, Goldsmithin, Hymen dhe Xhorxh Uashingtonin. Akti i tij më heroik, pasi ishte bërë kryeminstër, ishte negocimi për paqe me shumë të rejat Shtete të Bashkuara të Amerikës më 1783. Djali i tij krijoi një koleksion mahnitës arti dhe një librari madhështore. Nipi i tij u bë Guvernatori i Përgjithshëm i Kanadasë, i Viceroit të Indisë, si dhe sekretari i Jashtëm për disa kohë. Ishte ky i fundit që arriti në Entente Cordial (Marrëveshje mirëkuptimi) me Francën në vitin 1904 dhe, po ashtu, arriti që të vendosë paqen nëpërmjet negociatave me Gjermaninë në vitin 1917. Janë pikërisht këta disa prej njerëzve më të mëdhenj që ka nxjerrë kjo familje.

Tashmë sende personale e objekte të tjera të ndryshme të pjesëtarëve të kësaj familjeje qëndrojnë në shtëpinë e transformuar në muze, e cila është e zbukuruar nga një kompozim shekullor mobiljesh. Rreth shtëpisë shtrihen rreth 800 ha lëndina, një pyll i vogël me pisha, një kopsht lulesh, një tempull i stilit dorik dhe një ujvarë spektakolare. Djali i markezit të tetë, lordi Shelburn, mori në dorë drejtimin e Bowood-it në vitin 1972. Ai hapi shtëpinë dhe ambientet rreth saj për publikun në vitin 1975 e, më vonë, i ktheu stallat e kuajve dhe dhomat e stallierëve në ambiente ekspozimi, në një restorant dhe në një dyqan dhuratash. Pikërisht këtu është i ekspozuar kostumi shqiptar i lord Bajronit. Kostumi i është veshur një manekini. Gjithashtu, në ekspozim janë dhe maska e vdekjes së Napoleonit, gurët e çmuar të Keitit dhe një koleksion sa i rrallë aq edhe i jashtëzakonshëm pikturash angleze, të punuara në akuarel, ndërmjet të cilave qëndrojnë edhe punimet e të njohurve Bonington dhe Turner. Deri tani ky është stacioni i fundit i veshjes së hershme shqiptare.

Lord Bajroni përsëri me veshje tradicionale shqiptare (1788-1824)

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Fustanella e famshme shqiptare ishte një veshje e zakonshme për burra në shekullin XIII. Ajo ishte veshur rregullisht nga fisi i dalmatëve, njëri prej fiseve ilire. Në atë kohë ajo quhej "dalmatika". Megjithatë, ekzistojnë teori se fustanella e ka origjinën e saj shumë më të hershme dhe ka pasur pamjen e një këmishe të gjatë që quhej "linja", e cila kur lidhej në mes nga një shirit ngjasonte me fustanellën. Copa me të cilën bëhej veshja ishte në varësi të statusit shoqëror të personit që e mbante atë. Kështu, veshja mund të ishte e leshtë nëse vishej nga fshtarë, apo copë e kushtueshme nëse vishej nga të pasurit. Megjithëse fustanella ishte veshje tradicionale në të tërë Shqiprinë, ajo nuk i rezistoi kohës dhe mbeti si veshje tradicionale vetëm në disa vende të saj. Etnografi hungarez, baroni Nopça, besonte se fustanela shqiptare apo ilire, ishte modeli mbi të cilin u ndërtua veshja ushtarake romake.

L. Bajroni

Gjithashtu, edhe për sa i përket ngjashmërisë së saj me "kiltin" keltik. Ai teorizon gjithashtu se legjionarët romakë të vendosur në Britani ushtruan një ndikim jo të vogël midis vendasve. Pjesë e këtij ndikimi, sipas Nopçës, është edhe fustanella që romakët e patën marrë më parë nga dalmatët. Të paktën që nga shekulli XIV, filloi të prodhohej një veshje e forte pambuku, e cila u quajt fustan dhe që këtu e merr emrin fustanellë edhe kjo veshje burrash. Megjithatë, evidencat arkeologjike tregojnë se fustanella ka qenë një veshje shumë e hershme. Provat arkelogjike më të rëndësishme që hedhin dritë mbi lashtësinë e kësaj veshje janë: një statujë e vogël qeramike e shekullit IV e.s., e e cila është gjetur në Durrës. Kjo statujë paraqet një burrë të veshur me një fustanellë të gjatë, të cilën e ka të lidhur me dy breza që kryqëzohen në kraharor; një gur varri i shekullit III - IV e.s., i gjetur në Smokthinë (fshat pranë Vlorës), i cili tregon një burrë të veshur me fustanellë. Një gdhendje tjetër, akoma më e lashtë, është gjendur në Maribor, Slloveni, dhe tregon një burrë të veshur me një fustanellë dhe dy breza të kryqëuar në kraharor, pikërisht si në dy rastet e mësipërme. Kjo gdhendje daton në shekullin V p.e.s. Ndoshta Bajroni e dinte se veshja që po merrte nuk ishte veshja e një populli të zakonshëm e pa histori.

Albert Hitoaliaj , Panorama 04'

Nëse do të lexoni Wikipedian mbi etimologjinë e fustanellës, ajo e shpjegon me disa fjalë italisht që për mendimin tim nuk është aspak e saktë. Kemi fjalë krevat, e cila përbëhet nga kre+ve, pra vë kryet. Po kështu fustan, përbëhet nga fus+tan, fus të tëra dhe është plotësisht shqip.